İbn Cüzey’in Tefsirde Tercih Kriterleri

Year 2024, Volume: 10 Issue: 2, 691 - 732, 31.12.2024

Mehmet Kaya

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1545476

Abstract

“Bir şeyi öbürüne göre daha iyi, üstün veya önemli sayma, yeğ tutma, yeğleme, tartma” şeklinde tanımlanan tercih insanoğlunun yaşamını şekil-lendiren en önemli unsurlardan biridir. İnsanların beslendikleri kaynakların farklı olması onların düşünce yapılarının da farklılaşmasına neden olmakta, bunun sonucu olarak da ortaya farklı görüşler çıkmaktadır. Tercih İslami ilimlerde de önemli bir fonksiyona sahiptir. Fıkıh, fıkıh üsulü ve hadis ilimle-rinde tercih farklı görüş ve rivayetleri değerlendirirken sıklıkla başvurulan bir metodolojiyi ifade etmektedir. Tercih bu ilimler kadar olmasa da tefsir ilminde de önemli bir fonksiyon icra etmektedir. Tefsirde tercihi gerektiren temel unsur müfessirlerin bir âyet hakkındaki ihtilaflarıdır. Müfessirin bu ilimlerde olduğu gibi farklı görüşler arasında her zaman tercihte bulunma zorunluluğu bulunmamakla birlikte özellikle inanç ve amele ilişkin birbiriyle tearuz eden konularda tercih kaçınılmaz olmaktadır. et-Teshîl li ʿulûmi’t-Tenzîl adlı eserinin girişinde tefsirde ihtilaf ve farklı görüşler arasında tercih konularına ayrıntılı biçimde değinen İbn Cüzey (ö. 741/1340), âyetler ara-sındaki yorum farklılığına şu hususların sebep olduğunu belirtir: Kur’an’ın ihtilafı, iʿrab vecihlerinden kaynaklanan ihtilaf, bir kelimenin anlamı konu-sundaki ihtilaf, kelimedeki çok anlamlılık, umum-husus ihtimali, ıtlak-takyit ihtimali, hakikat-mecaz ihtimali, ızmar-zahir ihtimali, kelimenin zahir olma ihtimali, kelamda tertip, takdim ve tehir ihtimali, hükmün muhkem ya da mensûh olma ihtimali ve âyete ilişkin rivayetlerin farklılık arz etmesi. İbn Cüzey bu on iki ihtilafa karşılık şu tercih kriterlerini ortaya koymaktadır: Kur’an’ı; Kur’an, Hz. Peygamberin hadisi, cumhurun ya da müfessirlerin çoğunluğunun yorumu, hulefâ-yi raşidîn ve Abdullah b. Abbas (ö. 68/687-88) gibi tefsirde söz sahibi müfessirlerin yorumu, Arap dillinin verileri ile tefsir etmek; siyâka başvurmak, zihne ilk aşamada gelen anlamı öncelemek, hakiki anlamı mecaza, umumu hususa, mutlakı mukayyede hamletmek, zâhir ismi muzmara takdim etmek ve kelamı mevcut söz dizimi üzerine hamletmek. İbn Cüzey et-Teshîl’in mukaddimesinde on iki kriterden bah-setmekle birlikte tefsirindeki uygulamaları incelendiğinde bu kriterlerin sayı-sının yirmi beşe çıktığı görülmektedir. İbn Cüzey uygulamada sibâk, âmm anlam, mutlak anlam, anlamın akla yatkın olması, yaygın kullanım, mukte-zaya uygunluk, âyetin amacı, konunun önem sırası, Mekkîlik-Medenîlik, tarihi veri, Arap âdeti ve peygamberlerin ismet sıfatına uygunluk kriterleri-ne de başvurmaktadır. Arap dünyasında İbn Cüzey'in tercihlerinin sûre bazında ele alındığı çalışmalara rastlanılmakla birlikte onun tefsirdeki tercih kriterlerini müstakil olarak ele alan bir çalışmanın yapılmamış olması bu makalenin yazılmasındaki temel gerekçeyi oluşturmaktadır. Nitel araştırma yönteminin doküman tarama tekniği kullanılarak hazırlanan bu makalede Endülüs tefsir geleneğine mensup bir müfessir olan İbn Cüzey’in tefsirde farklı yorumlar arasındaki tercih kriterleri incelenerek literatüre katkı su-nulması ve okuyucuya bir âyet hakkındaki farklı yorumlar arasında tercihe ilişkin ilkeleri sunmak hedeflenmiştir.

Keywords

Tefsir, İbn Cüzey, et-Teshîl, İhtilaf, Tercih, Endülüs, Zâhirîlik

Thanks

Çalışmanın İngilizce özetini gözden geçiren Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Tefsir ABD Araştırma Görevlisi Dr. Abdullah Karaca'ya teşekkürlerimi sunarım.

Ibn Juzay's Preference Criteria in Tafsir

Abstract

Preference, defined as “Considering something better, superior or im-portant than another, preferring it, weighing it up”, is one of the most im-portant elements that shape the lives of human beings. The different sources that people consume causes their mindsets to differ, and as a result, differ-ent opinions emerge. Preference also has an important function in Islamic sciences. In fiqh, fiqh methodology and hadith sciences, preference refers to a methodology frequently used when evaluating different opinions and nar-rations. Although not as important as these sciences, preference also plays an important function in the science of tafsir. The basic element that re-quires choice in interpretation is the disagreements of commentators about a verse. However, the interpreter does not always have to make a choice be-tween different views, as in these sciences the preference is inevitable, espe-cially in conflicting issues regarding belief and practice. It is appropriate to date the phenomenon of preference in exegesis from the tadwin period when different interpretations of the verse were brought together in real terms. Ibn Juzay al-Kalbi is one of the commentators who gives systematic information about the phenomenon of preference in the introduction of his tafsir al-Tashīl and frequently applies preference among different interpreta-tions of the verses. Addressing the phenomenon of conflict and choice be-tween different views in the introduction of his commentary al-Tashīl, Ibn Juzay states that the following issues cause the difference in interpretation between the verses: To interpret with Quran, the hadith of the Prophet, with the interpretation of the majority of commentators, interpretation of the rightly guided caliphs and the prominant commentators such as Abbas b. Abbas (d. 68/687-88), with the data of the Arabic language; to resort to the meaning, to prioritize the meaning that comes to the mind at the first stage, to attribute the real meaning to metaphor, the general to the particu-lar, the absolute to the literal, the presentation of the apparent noun to the literal and the existing syntax of the word. Although Juzay mentions twelve criteria in the introduction of at-Teshîl, when the applications in his tafsir are examined, it is seen that the number of these criteria increases to twenty-five. In practice, Ibn Juzay also applies the criteria of before word, common meaning, absolute meaning, plausibility of the meaning, widespread use, compliance with the requirements, purpose of the verse, order of im-portance of the subject, to Meccan-Medinan, historical data, Arab custom and suitability for the prophet’s title of innocence. Although there are stud-ies in the Arab world that discuss Ibn Juzay's preferences on a sura basis, the fact that no study has been conducted those deals with his preference criteria in tafsir independently constitutes the main reason for writing this article. In this article, prepared using the document scanning technique of the qualitative research method, it is aimed to contribute to the literature by examining the preference criteria between different interpretations in tafsir of Ibn Juzay, a commentator belonging to the Andalusian tafsir tradition and to introduce readers to the principles that can form a basis for choosing between different interpretations of a verse.

Keywords

Tafsir, Ibn Juzay, al-Tashīl, Preference, Controversy, Andalusia, Zahiriyya

References

• Albayrak, Halis. “Taberî’nin Kıraatleri Değerlendirme ve Tercih Yöntemi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (2001), 97-129.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed ed-Dürerü’l-kâmine fî a‘yâni’l-miʾeti’s-sâmine. 6 Cilt. Haydarabad: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-Usmâniyye, 1972.
• Aydın, Atik. “Taberî’nin Kur’an Anlayışı ve Te’vil Tercihleri”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2010), 271-293.
• Bekiroğlu, Harun. Kur’an Yorumunda Fıkıh Usûlünün İşlevi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2020.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. Dımeşk: Dârü İbn Kesîr, 1. Basım, 1993.
• Ceran, Zeynep. “Kur’an Ayetleri Işığında Tarihin Tekerrür Probleminin Değerlendirilmesi”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/4 (2016), 9-31.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2005.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. es-Sıhâh Tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-‘İlm li’l- Melâyîn, 1987.
• Cüveynî, Abdülmelik b. ʿAbdillah b. Yûsuf b. Muhammed. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed Uveyda. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• Demir, Recep. “Tefsirde İhtilâf Olgusu ve Tercih İlkeleri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51 (2021), 1-35. https://doi.org/10.17120/omuifd.982815.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2016.
• Divlekci, Celalettin. “Tefsirde Yorum Farklılığına Yol Açan Sebepler”. EKEV Akademi Dergisi 18/58 (2004), 1-20.
• Durur, Mehmet Ali. Abdullah İbn Abbâs’ın Kur’an’ı Tefsiri ve Tefsirde Dilbilimsel Tercihleri. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf el-Endelûsî. Tefsîru’l-bahri’l-muhît. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl el-ʿAttâr vd. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2000.
• Ebü’l-Bekā, Eyyûb b. Mûsâ el-Hüseynî. el-Külliyyât Muʿcem fi’l-mustalahât ve’l-furûki’l-lüğaviyye. thk. Adnân Dervîş - Muhammed el-Mısrî. Mısır: Müessesetü’r-Risâle, 1431.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-luga. thk. Muhammed ʿAvvid Murʿib. 8 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-ʿArabî, 2001.
• Fâris, Târık b. Ahmed b. Ali. Tercîhâtü İbn Cüzey el-Kelbî fi’t-tefsîr min hılâli kitâbihî et-teshîl li ʿUlûmi’t-Tenzîl ardan ve münâkaşa min evveli sûrati’l-Ğâşiye hâttâ âhiri sûrati’n-Nâs. Mekke: Câmiʿâtü Ümmi’l-Kurâ, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ. thk. Muhammed Abdüsselâm ʿAbdüşşâfî. Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1993.
• Ğâmidî, İbrâhîm b. Muhammed b. Abdilhâlık. Tercîhâtü İbn Cüzey el-Kelbî fi’t-tefsîr min hılâli kitâbihî et-teshîl li ʿUlûmi’t-Tenzîl ardan ve münâkaşa min evveli sûrati’l-Enʿâm ilâ sûrati Yûsuf. Mekke: Câmiʿâtü Ümmi’l-Kurâ, Doktora Tezi, 1429.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdurrahmân el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-ʿayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî. 8 Cilt. Dârü ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Harbî, Hüseyn b. Ali Hüseyn. Kavâʿidü’t-tercîh ʻınde’l-müfessirîn dirase, nazariyye, tatbîkıyye. Riyad: Dârü’l- Kâsım, 1996.
• Harbî, Hüseyn b. Ali Hüseyn. Menhecü’l-İmâm İbn Cerîr et-Taberî fi’t-tercîh beyne’l-akvâli’t-tefsîriyye -dirâse nazariyye tatbîkiyye-. Riyad: Merkezü Tefsîr li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, 2010.
• Hatîb, Ahmed Saʿd. Mefâtîhu’t-tefsîr -Muʿcem şâmil limâ yehümmü’l-müfessiru maʿrifetehu min usûli’t-tefsîr ve kavâidih ve mustalahâtih ve mühimmâtih. 2 Cilt. el-Memleketü’l-ʿArabiyye es-Saʿûdiyye: Dârü’t- Tedmüriyye, 2010.
• İbn Atiyye, Ebûbekr Ebû Muhammed Abdülhak b. Ğâlib b. Abdirrahman. el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’ Kitâbi’l- ʿazîz. thk. Abdüsselâm Abdüş’şâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1422. Basım, ts.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed. et-Teshîl li ʿulûmi’t-Tenzîl. thk. Muhammed Sâlim Hâşim. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1995.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed. Takrîbu’l-vüsûl ilâ ʿilmi’l-usûl. thk. Muhammed el-Muhtâr b. eş-Şeyh Muhammed el-Emîn eş-Şınkîtî. Medine, 2002.
• İbn Fâris, Ebü’l Hüseyn Ahmed b. Zekeriyyâ. Muʿcemu mekâyisi’l-lüğa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 6 Cilt. Dârü’l-Fikr, 1979.
• İbn Ferhûn, İbrahim b. Ali b. Muhammed. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî maʿrifeti ʿulemâi’l-mezheb. thk. Muhammed el-Ahmedî Ebu’nnûr. Kahire: Dârü’t-Türâs li’t-tabʿve’n-neşr, ts.
• İbn Manzûr, Cemâleddîn Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükerrem b. Ali. Lisânü’l-ʻArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
• İbnü’l-Esîr, Ziyâüddîn Nasrullah b. Muhammed. el-Meselü’s-sâir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâʿir. thk. Ahmed el-Hûfî - Bedevî Tabâne. 4 Cilt. Kahire: Dârü’n-Nahda, ts.
• Karpat, Işıl - Aktuğlu, Ayşen. “Tüketiciler Markaları Nasıl Tercih Ediyor? (Kamu Sektörü Çalışanlarının Giysi Markalarını Tercihini Etkileyen Faktörlere Yönelik Bir Araştırma)”. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 15 (2006), 43-59.
• Kaya, Eyyüb Said. “Mâlikî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/519-535. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kaya, Mehmet. Endülüs Tefsir Geleneğinde Eleştiri -Bahru’l-muhît Örneği. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Kaya, Mehmet. “Ebû Hayyân’ın el-Bahru’l-Muhît’i Çerçevesinde Tefsir İlminin Mahiyeti”. Tefsir İlminin Mahiyetine Yaklaşımlar -Klasikten Çağdaş Döneme. 21-52. ed. Enes Büyük. İstanbul: Kitâbî Yayıncılık, 2023.
• Kırca, Celal. İlimler ve Yorumlar Açısından Kur’ân’a Yönelişler. İstanbul: Tuğra Neşriyat, 1993.
• Koçak, Zeki. İslam Hukuk Metodolojisinde Tearuzu Gidermede Tercih Yöntemi (Hanefi Uygulaması). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed el-. el-Câmiʿ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrahim et-Tafiyyiş. 20 Cilt. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Makarrî, Ahmed Muhammed et-Tilmisânî. Nefhu’t-tîb min ğusni’l-Endelüsi’r-ratîb. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• Müsâid b. et-Tayyâr, Süleyman b. en-Nâsır. Şerhu mukaddimeti’t-teshîl li ulûmi’t-Tenzîl. el-Memleketü’s- Saʿûdiyye el-ʿArabiyye: Dâru İbni’l-Cevzî, 1431.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî. 5 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-ʻArabî, ts.
• Narol, Süleyman. “Mâtürîdî’nin Kur’an Yorumuna İlişkin Tercihlerinde Akıl Kriteri”. Bilimname 37 (2019), 915-951. https://doi.org/10.28949/bilimname.532366
• Özel, Ahmet. “İbn Cüzey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19/406-407. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özen, Şükrü. “Tercih”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/484-487. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Öztürk. “İbn Cüzey’in Tefsirinde Tasavvuf”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 4/11 (2003), 197-212.
• Öztürk, Mustafa. İlahi Hitabın Tefsiri. 3 Cilt. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Parlatır, İsmail vd. Türkçe Sözlük. 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 8. Basım, 1998.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ziyâüddîn. Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî-Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1. Basım, 1981.
• Sağır, Cenkan. Karar Verme Sürecini Etkileyen Faktörler ve Karar Verme Sürecinde Etiğin Önemi: Uygulamalı Bir Araştırma. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Sarmini, Mohamad Anas. “Rafʻu’t-teâruz beyne’n-nusûs bi’l-cemʻ ve’t-tercîh beyne Ehli’l-Hadîs ve Ehli’r-Re’y dirâse te’sîliyye nakdiyye”. Darulfunun İlahiyat 31/1 (2020), 77-98.
• Serahsî, Ebûbekr Muhammed b. Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afğânî. Beyrut: Dârü’l-Maʿrife, 1431.
• Süyûtî, Abdurrahman Ebûbekr Celâleddîn. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nebevî. thk. Ebû Kuteybe Muhammed Nazar el-Fâryâbî. Dâru Tayyibe, ts.
• Şâfiî, Ebû ʿAbdillah Muhammed b. İdris. el-Üm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1990.
• Şaʿbân, Zekiyyüddîn. İslâm Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-Fıkh). çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Şentürk, Mustafa. “Endülüs Tefsîr Kültürü”. Journal of Divinity Faculty of Hitit University 11/21 (01 Ocak 2012), 53- 72. https://doi.org/10.14395/jdiv81
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Abdillah. İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkîki’l-hakk min ʿilmi’l-usûl. thk. eş- Şeyh Ahmed ʿAzv ʿİnâye. 2 Cilt. Dımeşk: Dârü’l-Kütübi’l-ʿArabî, 1999.
• Taberî, Ebû Cafer Muhammed b. Cerîr . Câmiʻu’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’ân. 24 Cilt. Kahire: Dârü Hecr, 2001.
• Tehânevî, Muhammed b. Ali İbnü’l-Kâdî. Mevsûʿatü keşşâf-i ıstilâhâti’l-fünûn ve’l ʿulûm. thk. Ali Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed b. Muhammed. Esbâbu nüzûli’l-Kur’ân. thk. Kemal Besyûnî Zaʿlûl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1411.
• Yapıcı, Asım - Zengin, Zeki Salih. “İlâhiyat Fakültesi Öğrencilerinin Değer Tercih Sıralamaları Üzerine Psikolojik Bir Araştırma: Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Örneği”. Değerler Eğitimi Dergisi 1/4 (2003), 173-206.
• Yartaşı, Recep. İbn Cüzey El-Gırnati’nin et-Teshîl li-Ulumi’t-Tenzîl Adlı Tefsiri’nin Meânî İlimi Açısından İncelenmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ el-Hüseynî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-kâmûs. 40 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l-İrşâd ve’l-Enbâ’, 2001.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer b. Ahmed. el-Keşşâf ‘an hakâikı ğavâmidı’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t- te’vîl. thk. Mustafa Hüseyn Ahmed. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿArabî, 1987.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdillah. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. 6 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l- Evkâf ve’ş-Şu’ûni’l-İslâmiyye, 1992.