An Examination of the Approaches of Islamic Legal Schools on the Imam-Ma’mum Relationship

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 729 - 764, 30.06.2025

Tacettin Çetintürk

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1619595

Abstract

The prayer (ṣalāh), which the Prophet Muhammad (peace be upon him) described as the pillar of religion, is founded upon the Qur’an, the Sunnah, and scholary consensus (ijmāʿ). Therefore, performing prayer is obligatory for every Muslim who has reached the age of maturity. Although performing prayer individually is valid, congregational prayer is deemed more virtuous. On this matter, there is a consensus among the schools of Islamic law. However, they hold differing views the obligations of the imam and the ma’mum (follower). This study examines the understanding of imamate (al-imāmah al-ṣughrā) in different schools of Islamic law, focusing on the nature of the imam-ma’mum relationship. To elucidate the varying perspectives of these schools, this study examines issues such as the recita-tion obligation of the ma’mum, differences in intention between the imam and the ma’mum, the imamate of a discerning child (mumayyiz), and the ruling on the ma’mum’s prayer if the imam’s prayer becomes invalid. Through an analysis of the perspectives of these schools, this study seeks to assess the consistency between theoretical principles and practical applica-tions concerning imamate and the imam-ma’mum relationship. Additio-nally, we explore whether the schools require actual or verbal conformity (ittibāʿ) between the imam and the ma’mum and whether the validity or invalidity of the ma’mum’s prayer depends on that of the imam. Finally, we aim to identify the schools that adopt the strictest and the most lenient posi-tions concerning the ma’mum’s dependency on the imam in matters of it-tibāʿ.

Keywords

Islamic Law , Prayer , Congregation , Imam , Follower , Leadership in Prayer , Conformity

İmam-Me’mûm İlişkisinde Mezheplerin Yaklaşımı Üzerine Bir İnceleme

Abstract

Hz. Peygamber’in (s.a.v.) dinin direği olarak ifade ettiği namaz; Kur’ân, Sünnet ve icmâ ile sabittir. Dolayısıyla akıl-bâliğ olan her Müslümana na-maz ibadeti farzdır. Namazın tek başına kılınması geçerli olmakla birlikte cemaat halinde eda edilmesi daha faziletlidir. Bu konuda fıkıh mezhepleri ittifak halindedir. Mezheplerin görüş ayrılığı yaşadığı husus, imamın veya me’mûmun yükümlülüğü meselesidir. Bu çalışmada mezheplerin imamet (imamet-i suğrâ) anlayışları ve bunun özelinde imam-me’mûm ilişkisinin nasıl olduğu üzerinde durduk. Mezheplerin bu konudaki yaklaşımlarını de-taylandırmak üzere imam-me’mûm ilişkisi bağlamında “me’mûmun kıraat yükümlülüğü”, “imam ile me’mûmun niyetlerinin farklı olması”, “mümey-yiz çocuğun imameti” ve “imamın namazının bozulması durumunda me’mûmun namazının hükmü” gibi meseleleri ele aldık. Böylece mezheple-rin imamet ve imam-me’mûm ilişkisine yönelik anlayışlarından hareketle ameli-nazari tutarlılığının olup olmadığını tespit etmeye çalıştık. Ayrıca imam-me’mûm ilişkisinde mezheplerin fiili ve kavli ittibâyı şart koşup koş-madıklarını ve buna bağlı olarak sıhhat ve butlan bakımından me’mûmun na-mazının, imamın namazına bağlı olup olmadığını mezheplerin görüşleri ve gö-rüşlerinin dayanaklarıyla ortaya koymaya çabaladık. Son olarak ittibâda me’mûmun imama bağlılığı noktasında çerçeveyi en dar ve en geniş tutan mezhepleri ortaya koymaya çalıştık.

Keywords

İslâm Hukuku , Namaz , Cemaat , İmam , Me’mûm/Muktedî , İktidâ

References

• Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî el-Himyerî. el-Muṣannef fi’l-ḥadîs̱. Kahire: Dâru’t-Te’sîl, 1435/2015.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. ed. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Altun, Muhammed Latif. “Evzâȋ Ve Hanefî Fakihlerin Görüşü Bağlamında Namazda Kıraat ve Meʹmûmun Kıraati”. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 45 (2019), 277-298.
• Bahâüddîn el-Makdisî, Abdurrahman b. İbrahim b. Ahmed. el-‘Udde Şerḥu’l- ‘Umde. ed. Ahmed b. Alî. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1424/2003.
• Baytâri ed-Dımaşkî, Hasan b. İbrâhîm el-. Bezlü’l-merâm fî fazlü’l-cemâat ve’l-ahkâmi’l-me’mûm ve’l-imâm. ed. Abdurraûf b. Muhammedf el-Kemâlî. Beyrut: Daru’n-Neşri’l-İslamiyye, 1423/2002.
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail b. İbrahim b. el-Muğîre el-Ca’fî. Sahîhu’l-Buhârî. İstanbul: Mektebetü’l-İslamiyye, ts.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Selâhiddîn. Keşşâfü’l-ḳınâʿ ʿan (metn)i’l-İḳnâʿ. 4 Cilt. Suudi Arabista: Vizâretü’l-Adl, ts.
• Büceyrimî, Süleyman b. Muhammed b. Ömer. el-Buceyremi ʿalâ şerhi’l-Hatîb el-müsemmâ Tühfetü’l-Habîb ʿalâ şerhi’l-Hatîb. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1428/2007.
• Büyükkaynak, Sami. Hadis İlimleri Açısından Namazda Kıraat Meselesi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Büyükkaynak, Sami. “Hadis İlimleri Açısından Namazın Sahih Olması İçin Gerekli Olan Kıraatin Değerlendirilmesi” 4/2 (2020), 24-42.
• Çetintaş, Recep. “Hanefîlerin Cuma Namazını Devlet Başkanı veya İzin Verdiği Kimselerin Kıldırması Şartıyla Kayıtlanmasına Usûlî Bir Bakış”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/2 (2014), 207-240.
• Çetintürk, Tacettin. “Mezheplerin Haber-i Vâhid ile Amel Etmek İçin Benimsedikleri Şartlar ve Bu Şartların Hükümlere Etkisi -Kitâbu’l-Cenâiz Özelinde-”. Van İlahiyat Dergisi 9/15 (2021), 60-83.
• Çınar, Yusuf. İslam Hukukunda Mümeyyizin Tasarrufları. ed. Mustafa Arasoğlu. İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2022.
• Çiftçi, Muhammed Hüsnü. “Hanefî Mezhebi ve Buhârî Rivayetleri Çerçevesinde İmama Uyan Kişinin Fatiha Okuması”. Hadis Tetkikleri Dergisi 16/2 (2018), 25-50.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. es-Sünen. Beyrut: Dârü’l-Ma’rife, 1422/2001.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullâh (Ubeydullâh) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Te’sîsü’n-nazar. Beyrut: Dâru İbn Zeydûn, ts.
• Desûkî, Şemsüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Arafe. Hâşiye ʿale’ş-şerhi’l-kebîr. 4 Cilt. İhyâu Kutubi’l-Arabiyye, ts.
• Döğüş, Necati. “Dini Terminolojide İmam: Analitik Bir Yaklaşım”. Balıkesir İlahiyat Dergisi, 115-147.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as es-Sicistânî el-Ezdî. Sünenü Ebû Dâvûd. nşr. İzzet Ubeyd ed-De’as ve Adil es- Seyyid. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1997.
• Gâmidî, Abdullah b. Atıyye er-Redâd el-. “Hükmu duâi’l-me’mûm hale kırâeti’l-imâmihi”. Mecelletü’l- Mecmai’l-Fıkhıyyi’l-İslâmi: Râbıtatü’l-Âlemi’l-İslâmi 19/21 (1427/2006), 95-122.
• Ġamrâvî, Muhammed ez-Zührî. es-Sirâcü’l-Vehhâc ʿala metni’l-Minhâc. Beyrut: Dârul-Kutubi’l-İlmiyye, 6. Basım, 2009.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. el-Vecîz. thk. Ali Muavvaz - Adil Abdülmevcûd. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Arkam, 1418/1997.
• Habîb b. Tâhir. el-Fıkhu’l-Mâlikî ve edilletühu. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Meârif, 5. Basım, 2007.
• Hattâb er-Ruaynî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahmân. Mevâhibü’l-celîl li- şerhi Muhtasarı Halîl. thk. Zekeriya Umeyrat. 8 Cilt. Kahire: Dâru Alemi’l-Kutubi, 1423/2003.
• Hırakî, Ebü’l-Kāsım Ömer b. Hüseyn b. Abdillâh el-Bağdâdî. Muhtasaru’l-Hırakî. ed. Muhammed Züheyr eş- Şâvîş. Dımaşk: Müessesetü Dâri’s-Selâm, 1413/1993.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülaziz. Reddü’l-muhtâr ʿale’d-Dürri’l-muhtâr şerhi Tenviri’l-ebsâr. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvız. 14 Cilt. Riyad: Dâru Âlemi Kutub, 1423/2003.
• İbn Cüzey, Ebû’l-Kâsım Muhammed b. Ahmed b. Muhammed el-Kelbî el-Gırnâtî. el-Ḳavânînü’l-fıḳhiyye. Beyrut, 1979.
• İbn Ebî Zeyd, Ebû Muhammed Abdullāh b. Ebî Zeyd Abdirrahmân el-Kayrevânî en-Nefzî. en-Nevâdir ve’z- ziyâdât ʿalâ mâ fi’l-Müdevvene min ġayrihâ mine’lümmehât. ed. Abdülfettâh Muhammed Hulv. Beyrut: Dâru’l Ğarbi’l-İslâmî, 1999.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Muʿcemü mekâyîsi’l-luġa li İbn Fâris. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Beyrut: Dâru’l-Fıkr, 1991.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el- Makdisî. el-Kâfî. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Riyad: Dâru Âlemi Kutub, 1997.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el- Makdisî. el-Muğnî. thk. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kâhire, 1388/1968.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Muhammed Nâsiruddîn el- Elbânî. Riyad: Mektebetü’l-Meʿârif, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l- ʿArab. 20 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Nüceym, Sirâcüddîn Ömer b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. en-Nehrü’l-fâʾik şerhu Kenzi’d-Dekâik. thk. Ahmed İzzû ve İnâye. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2002.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Bahrü’r-râʾik. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Maʿrife, ts.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velid b. Muhammed b. Ahmed, b. Muhammed el-Hafîd. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l- muḳteṣid. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1428/2008.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Berekât Mecdüddîn Abdüsselâm b. Abdillâh b. el-Hadır el-Harrânî. el-Muharrer fi’l-fıkh ʿalâ mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel ve me’ehu en-Nüket ve’l-fevâʾidi’s-seniyye ʿalâ müşkili’l-Muharrer. 2 Cilt. Riyad: Vizaretü’ş-Şuûni’l-İslamiyye ve’l-Evkaf ve’d-Daʿve ve’-İrşâd, 1984.
• Kādî Abdülvehhâb, Ebû Muhammed Abdülvehhâb b. Alî b. Nasr et-Tağlibî el-Bağdâdî. î. elİşrâf ʿalâ nüketi mesâʾili’l-ḫilâf. ed. Habîb b. Tâhir. Dâru İbn Hazm, 1420/1999.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 9. Basım, 2007.
• Kâsânî, Alauddîn Ebû Bekr b. Mesud. Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1986.
• Kayapınar, Hüseyin. “Mesbûk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/266-268. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Mâverdî, Ebû’l Hasan Ali b. Muhammed b. Habib b. el-Basrî. el-Hâvi’l-Kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvız - Adil Ahmed Abdülmevcûd. 18 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1999.
• Meccâcî, Muhammed Sekhâl. el-Muhezzeb mine’l-fıkhi’l-Mâlikî ve edilletih. 3 Cilt. Dımaşk: Daru’l-Kalem, 1431/2010.
• Merğînânî, Burhanüddîn Ebû’l-Hasan Ali b. Ebû Bekr b. Abdülcelil er-Reşidânî. el-Hidâye şerhü’l -Bidâyeti’l- Mübtedî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1990.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddîn Abdullâh b. Mahmûd b. Mevdûd. el-İhtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr. thk. Mahmud Ebû Dakîka. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kutubi’l-İlmiyye, ts.
• Müslim, Ebû’l-Hüseyin b. el-Haccâc el-Kuşayrî en-Nîsâbûrî. el-Câmiu’s-Sahîh. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l- Arabî, 2000.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-Dekâik. 9 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin b. Şeref. Kitâbü’l-mecmûʿ şerhu’l-mühezzeb li’ş-Şirâzî. thk. Muhammed Necîb el-Muhti’î. 23 Cilt. Cidde: Mektebetü’l-İrşâd, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyya Muhyiddin b. Şeref. Ravzatü’t-tâlibîn. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvız. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2002.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Minhâcü’t-tâlibîn. thk. Abdulhamîd Sukhâl - Eymen Hırakî. Dımaşk: Dâru’l-Hidâye, 1431/2010.
• Öğüt, Salim. “İmam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/188-190. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Öz, Mustafa - İlhan, Avni. “İmâmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/201-203. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Rûyânî, Ebü’l-Mehâsin Fahrülislâm Abdülvâhid b. İsmâîl b. Ahmed. Bahrü’l-mezheb fî fürûʿı mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. thk. Tarık Fethi Seyyid. 14 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2009.
• Sahnûn, Ebû Saîd Abdüsselâm b. Saîd b. Habîb et-Tenûhî. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1419.
• Sizgen, İbrahim. “Namazda İstihlâf Meselesi Üzerine Bir İnceleme”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/1 (2024), 45-55.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Ümm. thk. Rıf’at Fevzî Abdülmütalip. 11 Cilt. Dârü’l-Vefâ, 2001.
• Şirâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Mühezzeb. thk. Muhammed ez-Zühaylî. Beyrut: Dâru Kalem, 1417–1996.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatip eş-Şirbînî el-Kâhiri. Muğni’l-muhtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâzi’l-minhâc. thk. Muhammed Bekr İsmail. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2000.
• Uzunpostalcı, Mustafa. “Cemaat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/288-289. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Namaz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/350-357. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yavuz, Yunus Vehbi. “İktidâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/54-55. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yenidoğan, Adem. “Namazda İmama Uyan Kimsenin (Meʹmûmun) Kıraati”. Tasavvur Tekirdağ İlahiyat Dergisi 9/2 (2023), 1049-1090.
• Zencânî, Ebû’l-Menâkıb Şihâbeddin Mahmûd b. Ahmed. Tahrîcü’l-fürûʿ ʿale’l-usûl. thk. Muhammed Edip Salih. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 4. Basım, 1402/1982.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. Şerhu’z-Zerkeşî ʿalâ Muhtasari’l- Hırakî. thk. Halîl İbrâhim Abdülmün‘im. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Muhammed ez-. Nasbu’r-Râye li Ehâdîisi’l-Hidâye. thk. Muhammed ’Avâme. Beyrut: Müessetü’r-reyyân, 1418/1997.