A Comparative Study on the Architectural and Symbolic Values of Masjid al-Haram and Masjid an-Nabawi

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 333 - 369, 30.06.2025

Nilgün Çevik

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1652204

Abstract

Throughout human history, places of worship, such as monasteries, churches, synagogues, and mosques, have been regarded as sacred spaces. Central to this concept lies the idea of sacred space as a site where divinity manifests. For believers, such spaces serve as reminders of God's greatness and their own sense of belonging and humility. They foster devotion, sub-mission, gratitude, and reverence while also symbolizing purification and renewal. In Islamic belief, al-Masjid al-Haram and al-Masjid an-Nabawi are the two most significant mosques, collectively referred to as al-Masjidayn (the Two Mosques). Together, these two mosques served as spiritual centers shaping Muslim society and supporting the spread of Islam. Al-Masjid al-Haram distinguished Makkah, he Prophet Muhammad’s birthplace and the city where he began his prophetic mission; the Masjid an-Nabawi distingu-ished Medina, where he spent the second half of his mission, led the Muslim community as a head of state, and passed away. The aim of this study is to examine the religious, historical, and social functions, as well as the archi-tectural and symbolic depth of al-Masjid al-Haram and al-Masjid an-Nabawi through a comparative approach, thereby identifying the similari-ties and differences between the two mosques. In line with this objective, a qualitative method has been adopted; through thematic analysis of Islamic historical sources—particularly works on the urban histories of Makkah and Medina—the structural and functional characteristics of both mosques are addressed comparatively. Both the Kaaba and al-Masjid an-Nabawi were initially built as simple, roofless structures with only modest enclosures. Over time, various architectural elements such as roofs, columns, and cano-pies were added to meet the growing needs of the Muslim community. The columns within the Kaaba were originally made of wood and served only to support the roof. It is recorded that the Prophet Muḥammad prayed inside the Kaaba, standing between the two front pillars. However, he did not encourage praying within the Kaaba itself. In contrast, al-Masjid an-Nabawi holds a distinct feature: the Prophet encouraged believers to enter this area. Ultimately, this study argues that even though al-Masjid al-Haram and al-Masjid an-Nabawi differ in terms of architecture and func-tion, they form a complementary whole in the spiritual lives of Muslims. The historical and religious elements of these two mosques provide a sense of unity for believers, fostering a profound connection between them, their Lord, and their Prophet. This article aims to make an original academic contribution to the current literature by examining the architectural and symbolic dimensions of al-Masjid al-Haram and al-Masjid al-Nabawi thro-ugh a comparative approach, focusing on their place, meaning, and value within Islamic civilization.

Keywords

Islamic History , Masjid al-Haram , Masjid an-Nabawi , Place , Sacred Site , Architectur , Symbol

Mescid-i Haram ile Mescid-i Nebevî’nin Mimari ve Sembolik Değerleri Üzerine Karşılaştırmalı Bir Çalışma

Abstract

İnsanlık tarihinde manastır, kilise, havra ve mescid ismiyle tanımlanan mâbedler kutsal mekânlar olarak bilinir. Mâbed anlayışının temelinde uluhi-yetin tecelli ettiği yer olarak kutsal mekân telakkisi yer almaktadır. Kutsal mekân; oranın kutsiyetine inanan müntesiplerine Allah'ın büyüklüğünü ve kendi aidiyetleri ile acziyetlerini hatırlatır. Bu, kişinin kendini Allah'a ada-ması ve O'nun emirlerine boyun eğmesi duygusunu geliştirerek minnet, şük-ran ve saygı hissiyatları ile arınma ve yenilenme duygularını pekiştirir. İslam inancına göre Mescid-i Harâm ve Mescid-i Nebevî iki önemli mescittir. İkisi, “iki mescid” manasında “Mescideyn” ismiyle bilinmektedir. Bu iki mescid, Müslümanlar için manevi bir merkez olmakla birlikte İslam'ın yayılışında ve Müslüman toplumunun şekillenmesinde önemli roller üstlenmiştir. Mescid-i Harâm, Hz. Peygamber’in doğup büyüdüğü, gençliğini geçirdiği ve risalet görevini üstlendiği Mekke’yi; Mescidi Nebevî de nübüvvetinin yaklaşık ikin-ci yarısını geçirdiği, devlet başkanı olarak hayatını sürdürdüğü ve vefat etti-ği Medine’yi ayrıcaklı kılmıştır. Bu araştırmanın amacı, Mescid-i Harâm ile Mescid-i Nebevî’nin dini, tarihi, içtimai işlevlerinin yanı sıra mimari ve sem-bolik derinliklerini karşılaştırmalı bir yaklaşımla inceleyerek, iki mescid ara-sındaki benzerlik ve farklılıkları ortaya koymaktır. Bu doğrultuda çalışmada nitel bir yöntem benimsenmiş; İslâm tarihi kaynakları özellikle Mekke ve Medine şehir tarihi eserleri üzerinden tematik analiz yoluyla her iki mesci-din yapısal ve fonksiyonel özellikleri karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. Zira Kâbe ve Mescid-i Nebevî; inşalarının başlangıcında basit bir yapıdır. Her iki mabedin bir insan boyunda tavansız inşa edildiği ve çatıları olma-dığı zamanla eksiklikleri hissedilen ihtiyaçlara istinaden çatı, gölgelik, sütun gibi unsurlarla muhteviyatının tamamlandığı, giderek mütemmim bir ma-bed haline geldiği anlaşılmaktadır. Kâbe’nin dahilinde bulunan sütunlar ahşap malzemeden ve çatının ağırlığını taşımak üzere yapılmıştır, özel bir fonksiyona sahip değillerdir. Yine Hz. Peygamber’in bu sütunların yanında namaz kıldığı bilinmektedir. Rasûlullah Mekke’nin fethinde Kâbe’nin içinde, kapıdan içeri girince ön taraftaki iki direğin arasında ve ikinci sütunun sa-ğında ve biraz ilerisinde namaz kılmıştır. Ancak, Kâbe’nin içinde namaz kılmayı teşvik etmiş değildir. Mescid-i Nebevî’de ise daha farklı bir hususiyet söz konusudur: Hz. Peygamber buraya girmeyi özendirmiştir. Son olarak, Hz. Peygamber’in hayatında süreç olarak ayrı ayrı zaman diliminde yaşadı-ğı Mescid-i Harâm ve Mescid-i Nebevî nezdindeki unsurların mü’minlerin hayatında bir bütünlük oluşturucu etkiye sahip olduğu anlatılmıştır. Mima-risi ve fonksiyonları farklı olan Mescid-i Harâm ve Mescid-i Nebevî’nin bir bütünün parçası olarak birbirlerini tamamladığı ve bu mescitleri ziyaret eden bir Müslüman’a Rabbi ve peygamberiyle güçlü bir bağ kurmasını sağ-ladığı vurgulanmaktadır. Bu makale, Mescid-i Harâm ve Mescid-i Ne-bevî’nin mimari ve sembolik boyutlarını karşılaştırmalı bir yaklaşımla ele alarak, bu iki mescidin İslam medeniyetindeki yeri, anlamı ve değeri üzerine ilgili literatüre özgün bir akademik katkı sunmayı amaçlamaktadır.

Keywords

İslâm tarihi , Mescid-i Harâm , Mescid-i Nebevî , Mekân , Makam , Mimari , Sembol

Thanks

Tasavvur - Tekirdağ İlahiyat Dergisi'ne emek veren sayın hocalarıma teşekkür ederim

References

• al-Qurʾān al-Karīm, The Message of The Qur'an: The Full Account of The Re-vealed Arabic Text Accompanied by Parallel Transliteration. (tr. ed. Mu-hammad Asad) Bristol: The Book Foundation, 2008.
• Aḥmad Muḥammad Ilyās Abd al-Ghanī - Muʻāwiyah Muḥammad Ilyās Abd al-Ghanī, Tārīkh al-Makkah al- Mukarramah al-Muṣawwirah. Madīnah: Fihrasat Maktabat al-Malik Fahd al-Wataniyyah, 1438H.
• Abd al-Razzāq, Abū Bakr Abd al-Razzāq b. Hammām al-Ṣanʻānī. Tafsīr Abd al-Razzāq. (ed. Maḥmūd Muḥammad ʿAbduh) 3rd edition. Beirut: Dār al- Kutub al-ʻIlmīyah, 1419.
• Acar, Abdurrahman. “Örnek İnsan Hz. Muhammed”. Mescid-i Nebi’nin İnşası ve Fonksiyonları. Çorum: Çorum Çağrı Educational Foundation, 2006.
• Ağırman, Mustafa. Hz. Muhammed Devrinde Mescid ve Fonksiyonları. İstan-bul: Ravza Publications, 2018.
• Ahmad b. Hanbal, Abū ʻAbd Allāh Aḥmad b. Muḥammad b. Ḥanbal al-Shaybānī. al-Musnad. (ed. Committee) Jamiʿat al-Maknaz, 1431.
• Al Arabiya. “el-Ka‘betu mine’d-dâhil”. Accessed 10.04.2025. https://www.alarabiya.net/saudi-to- day/2016/12/04/%D8%A8%D8%A7%D9%84%D8%B5%D9%88%D8%B1-%D9%87%D8%B0%D8%A7- %D9%85%D8%A7-%D8%AA%D8%AE%D9%81%D9%8A%D9%87- %D8%A7%D9%84%D9%83%D8%B9%D8%A8%D8%A9-%D9%85%D9%86- %D8%A7%D9%84%D8%AF%D8%A7%D8%AE%D9%84
• Al Arabiya English. "the Hajar Al Aswad". Accessed 19.04.2025. https://english.alarabiya.net/News/gulf/2021/05/04/Saudi-Arabian-authorities-release-never-before-seen- images-of-Kaaba-s-Black-Stone
• Al Haramain.“Maqam Ibrāhīm”. Accessed 19.04.2025. https://www.alharamain.gov.sa/public/? page=page_47257
• Al Haramain.“Masjid Al-Haram”. Accessed 19.04.2025. https://www.alharamain.gov.sa/public/?page=Home
• Al Haramain.“Masjid an-Nabawi”. Accessed 19.04.2025. https://www.alharamain.gov.sa/public/?page=Home
• Alıcı, Mustafa. Dinler Tarihinin Batılı Öncüleri. İstanbul: İz Publications, 2018.
• Asadī, Aḥmad b. Muḥammad al-Makkī. Ikhbāru’l-Kirām bi-Akhbāri’l-Masjid al-Harām. İzmir: İzmir National Library, 357/8, n.d.
• Azharī, Abū Manṣūr Muḥammad b. Aḥmad b. al-Harawī. Tahdhīb al-lugha. (ed. Muḥammad ʿAwḍ Mirʿab) 8 Vol. Beirut: Dār Iḥyāʼ al-Turāth al-ʻArabī, 2001.
• Azraqī, Abū al-Walīd. Akhbār Makkah wa-mā jāʼa fīhā min al-Āthār. (ed. Rushdī al-Ṣāliḥ Mulakhkhaṣ) 2 Vol. Beirut: Dār al-Andalus, 1403.
• Bozkurt, Nebi. “Ravza-i mutahhara”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. 34/475. İstanbul: TDV Publications, 2007.
• Bozkurt, Nebi - Küçükaşcı, Mustafa S. “Medine”. 28/305-311. Türkiye Diya-net Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Publications, 2003.
• Bozkurt, Nebi - Küc̜ükas̜ci, Mustafa S. “Mekke”. 28/555-563. Türkiye Diya-net Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Publications, 2003.
• Can, Yılmaz. İslamın Kutsal Mabetleri. Samsun: Sidre Publications, 1999.
• Çağrıcı, Mustafa. “Misafir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/171. Ankara: TDV Publications, 2020.
• Çevik, Nilgün - Yıldız, Şenay Özgür. “Kâbe’nin İsimleri Üzerine Bir İncele-me”. Diyanet İlmi Dergi 60/1 (2024), 305-344. https://doi.org/10.61304/did.1346099
• Dündar, Abdülkadir. “İslam Kültür ve Medeniyetinin Anlayışında Mescid-i Nebevi”. Tevhidi Düşünce Temelli Konuşmalar (Konferanslar) -1, 270-279.
• Bukhārī, Abū ʻAbd Allāh Muḥammad b. Ismāʻīl. al-Jamiʻ al-Musnad al-Sahih al-Mukhtasar. (ed. Muḥammed Zuhayr an-Nâṡır) Beirut: Dār Ṭawq al-Najāh, 1422H.
• Emecen, Feridun. “Selim-I”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/407-414. İstanbul: TDV Publications, 2009.
• Evliya Çelebi. Evliya Çelebi Seyahatnamesi. ed. M. Sabri Koz. İstanbul: Yapı Kredi Publications, 2007.
• Evliya Çelebi. Rihlat al-Hijaziyya. tr. Ṣafṣāfī Aḥmad al-Mursī. Dār al-Afaq al-Arabiyah, 1999.
• Fākihī, Abū ʻAbd Allāh Muḥammad b. Ishaq al-Makkī. Akhbār Makkah fī qadīm al-dahr wa-ḥadīthih. (ed. ʻAbd al-Malik ʿAbdullâh Dahīsh) 7 Vol. Beirut: Dār al-Ḥaḍārah, 1414H.
• Gemici, Nurettin. “Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nin IX. Cildinde Geçen Hz. Peygamber’in Na’şının Kaçırılması Teşebbüsü Anlatısı”. Evliya Çelebi Konuşmaları/Yazılar. 202-221. İstanbul: Yapı Kredi Publications, 2011. Grabar, Oleg. The Formation of Islamic Art. 3rd ed. New Haven: Yale Uni-versity Press, 1973.
• Güç, Ahmet. “Mâbed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/276-280. Ankara: TDV Publications, 2003.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Müesseselerine Giriş. İstanbul: Beyan Publi-cations, 1992.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm Peygamberi: Hayatı ve Faaliyeti, trans. Salih Tuğ. İstanbul: İrfan Publications, 1991.
• Ḥasan al-Baṣrī, Abū Saʻīd Ḥasan b. Yasār. Faḍāʾil Makka wa'l-Sakan fīhā. Kuwait: Maktabat al-Falāḥ, n.d. Hizmetli, Sabri. “Karmatîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/510-514. İstanbul: TDV Publications, 2001.
• Ibn Hishām, Abū Muḥammad ʻAbd al-Malik b. Hishām al-Ḥimyarī. al-Sīrah al-Nabawīyah. (ed. Muṣṭafá al- Saqqā et al) 2 Vol. Egypt: Maktabat Muṣṭafá al-Bābī al-Ḥalabī, 1375.
• Ibn Isḥāq, Abū’ ʻAbd Allāh Muḥammad b. Isḥāq b. Yasār al-Muṭṭalibī. al-Sīrah (Kitāb al- Siyar wa al-Maghāzī). (ed. Suhayl Zakkar) Beirut: Dār al-Fikr, 1398.
• Ibn Māja, Abū ʿAbd Allāh Muḥammad ibn Yazīd al-Qazwīnī. al-Sunan. (ed. Committee) Cairo: Dār al-Taṣīl, 1435/2014.
• Ibn Manẓūr, Abū al-Faḍl Muḥammad b. Mukarram b. ʿAlī Jamāl al-Dīn b. Manẓūr al- Ruwaifīʿī. Lisān al-ʻArab. 15 Vol. Beirut: Dār Ṣādir, 1414.
• Ibn Saʿd, Abū ʻAbd Allāh Muḥammad b. Saʿd b. Manīʻ. al-Tabaqāt. (ed. ʿAlī Muḥammad ʻUmar) 11 Vol. Cairo: Maktabat al-Khānajī, 1421.
• Isṭakhri, Abū Isḥāq Ibrāhīm b. Muḥammad al-Fārisī. al-Masālik wa al-Mamālik. Beirut: Dâru’ṡ-Ṡâdır, 2004.
• Khalīl b. Aḥmad, Abū ʻAbd al-Raḥmān al-Khalîl b. Aḥmed al-Farāhīdī. Kitāb al-ʻAyn. (ed. Mahdī al-Makhzūmī, Ibrahim al-Samarrai) 8 Vol. Beirut: Dār wa-Maktabat al-Hilāl, 1988.
• Khavārizmī, Muḥammad b. Isḥāq. Īthārat al-Targhīb wa'l-Tashwīq ilā al-Masājid al-Thalātha wa'l-Bayt al- ʿAtīq. (ed. Muṣṭafā Muḥammad al-Dhahabī) Maktabat Nizār Muṣṭafā al-Bāz, 1418H.
• Kurdī, Muḥammad Ṭāhir b. ʻAbd al-Qādir b. Maḥmūd al-Makkī. Tarīkh al-Qawm li-Makkah wa Bayt Allāh al- Karīm. 6 Vol. Makkah: Dār al-Nahḍa al-Ḥadītha, 2000.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. Haremeyn: Cahiliyeʹden Emevîlerin Sonuna Kadar. İstanbul: İSAR Foundation, 2003.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. Mekke - Medine Tarihi / Abbasilerden Osmanlılara. Istanbul: Yeditepe Publications, 2007.
• Küçükköy, İrfan. Peygamber Şehri Medine-i Münevvere. Ankara: TDV Publi-cations, 2th edition, 2013.
• Maqrīzī, Abū al-ʻAbbās Aḥmad b. ʿAlī al- Ḥusaynī. Imtāʿ al-Asmāʿ. ed. Muḥammad ʻAbd al-Ḥamīd al-Namīsī. 15 Vol. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1420.
• Māturīdī, Abū Manṣūr Muḥammad b. Muḥammad. Taʼwīlāt ahl al-Sunnah. ed. Majdī Bāslūm. 10 Vol. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1426.
• Mughul, Muhammed Yakub. Kanuni Devri: Osmanlıların Hint Okyanusu Poli-tikası ve Osmanlı Hint Müslümanları Münasebetleri: 1517-1538. İstanbul: Fetih Publications, 1974.
• Muqātil ibn Sulaymān, Abū al-Ḥasan Muqātil b. Sulaymān al-Balkhī. Tafsīr Muqātil ibn Sulaymān. (ed. ʿAbd Allāh Maḥmūd Shihāta) 5 Vol. Beirut: Dār Iḥyāʼ al-Turāth, 1423.
• Muslim, Abū al-Ḥusayn Muslim b. al-Ḥajjāj al-Qushayrī al-Nīsābūrī. Al-Musnad al-Ṣaḥīḥ al-Mukhtaṣar bi-Naql al-ʿAdl ʿani’l-ʿAdl ilā Rasūl Allāh ṣallā Allāh ʿalayh wa sallam. (ed. Committee) 7 Vol. Cairo: Dār al-Ta’ṣīl, 1435.
• Nasā'ī, Abū ʿAbd al-Raḥmān Aḥmad ibn Shuʿayb al-Khurasānī. al-Mujtabā, Sunan al-Ṣughrā. (ed. Committee) 9 Vol. Cairo: Dār al-Ta’ṣīl, 1433.
• Nāṣir Khusraw, Abū Muʿīn Nāṣir b. Khusraw b. Ḥārith al-Kubādīānī al-Marwazī. Sefernâme, trans. Abdülvehhab Tarzî. Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı, 1994.
• Nawawī, Abū Zakarīyā Muḥyī al-Dīn Yaḥyā b. Sharaf. al-Minhāj fī Sharḥ Ṣaḥīḥ Muslim ibn al-Ḥajjāj. 8 Vol. Beirut: Mu'assasat al-Risāla Nāshirūn, 1348.
• Nawawī, Abū Zakarīyā Muḥyī al-Dīn Yaḥyā b. Sharaf. Tehzīb al-Asmā' wa'l-Lughāt. 3 Vol. Beirut: Dār al-Fikr, 1996.
• Oxford University Press. The Concise Oxford Dictionary. (ed. H. W. Fowler and F. G. Fowler) 7th edition (ed. J. B. Sykes) New York: Oxford Uni-versity Press, 1982.
• Öğüt, Salim. “Harem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/127-132. İstanbul: TDV Publications, 1997.
• Qāḍī ʻIyāḍ, Abū al-Faḍl ʻIyāḍ b. Mūsá al-Yaḥṣubī. Ikmāl al-Muʿlim bi-Fawāʾid Muslim. (ed. Yaḥyā Ismāʿīl) 8 Vol. Egypt: Dār al-Wafāʾ, 1419.
• Redhouse, James William. Müntehabât-ı Lugât-i Osmâniyye. (ed. Recep To-parlı et al) Ankara: Türk Dil Kurumu Publications, 2016.
• Ṣāḥib, Abū al-Qāsim Ismāʻīl b. ʿAbbād al-Ṭāliqānī. al-Muḥīṭ fī al-Lugha. (ed. Muḥammad Ḥasan Āl Yāsīn) Beirut: ʿĀlam al-Kutub, 1414.
• Samhūdī, Abū al-Ḥasan Nūr al-Dīn ʿAlī b. ʿAbd Allāh b Aḥmad. Wafā' al-Wafā' bi-Akhbār Dār al-Muṣṭafā. 4 Vol. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1419H.
• Sarıçam, İbrahim. Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı. Ankara: DİB Publicati-ons, 11. edition, 2012.
• SPA, Saudi Press Agency. "Mihrabs of the Prophet’s Mosque" Accessed 19.04.2025. https://www.spa.gov.sa/en/N2281413
• SPA, Saudi Press Agency. "Prophet's Minbar (Pulpit)" Accessed 19.04.2025. https://www.spa.gov.sa/2345900
• SPA, Saudi Press Agency. “Prophet's Mosque Pillars”. Accessed 19.04.2025. https://www.spa.gov.sa/en/N2079969
• Ṭabarī, Abū Jaʿfar Muḥammad b. Jarīr b. Yazīd al-Āmulī. Jāmiʿ al-bayān ʿan taʾwīl āy al-Qurʾān. (ed. ʻAbd Allāh b. Abd Muḥsin al-Turkī) 24 Vol. Dār Hijr, 1422.
• Tirmidhī, Abū ʿĪsā Muḥammad b. ʿĪsā. Sunan. ed. Committee. 5 Vol 5. Cairo: Dār al-Ta’ṣīl, 1435.
• Yahyā ibn Sallām, Abū Zakarīyā Yahya b. Sallām al-Qayrawānī. Tafsīr Yahyā ibn Sallām. (ed. Hind Shalabi) 2 Vol. Beirut: Dār al-Kutub al-ʻIlmīyah, 1425.
• Yāqūt al-Ḥamawī, Abū ʿAbd Allāh Yāqūt Ibn ʿAbd Allāh al-Rūmī, Muʿjam al-Buldan. 7 Vol. Beirut: Dār Ṣādir, 1995.
• Yavuz, Hulusi. “Hâdimü’l-Haremeyn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-pedisi. 15/26-27. İstanbul: TDV Publications, 1997.
• Zahrānī, ʻAbd Allāh Muḥammad Kinānī. Mu'jam Asmā' Makkah. Makkah: Fihrasat Maktabat al-Malik Fahd al- Wataniyyah, 1434.
• Zamakhsharī, Abū al-Qāsim Mahmūd b. ʿAmr. Rabī' al-Abrār wa-Nuṣūṣ al-Akhyār. 5 Vol. Beirut: Mu'assasat al- ʿAlamī, 1412H.