The Tafser Science in Qairouan Before Abu’l-Abbās al-Mahdawī and His General Approach in Tafser Works

Year 2025, Volume: 11 Issue: 1, 139 - 174, 30.06.2025

Ahmet Arif Akbaba

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1652899

Abstract

Located within the borders of present-day Tunisia, Qairouan achieved a central status from the first period of conquest, showing considerable progress in Islamic sciences. The Science of tafser in the region, where the first seeds were laid by the hands of the Companions and successors, beca-me an area that was gradually enriched with the tafser materials obtained as a result of the travels carried out to the East. As a result of these deve-lopments, composing tafsers began in the second century in Qairouan with Yahya b. Sallām (d. 200/815), and it was naturally expected that this pro-cess would reach a certain level of development over time. However, the science of tafser in the region, let alone achieving its development process after Ibn Sallām, could not show any existence until the fourth century of the Hijra due to the struggles between different political and sectarian for-mations. Abu’l-Abbās al-Mahdawī (d. 440/1048), who was distinguished with his multifaceted scientific personality as a jurist, qurrā and linguist in addition to his identity as a commentator, brought a second period of tedvin to the Kairouan tafser literature with his detailed work called al-Tafsīl al-Jami῾ li ῾ulūmi al-tanzīl. In this respect, he stood out as a critical name in Qai-rouan where prominent commentators such as Mekkī ibn Abi Tālib (d. 437/1045), Abu Ishāq Ibrahim al-Safākusī (d. 742/1342) and Abu Abdillah ibn Arafe (d. 803/1041) were educated. The fact that the mentioned work is among the first in the Qairouan tafser literature is a valuable detail that should not be overlooked. Indeed, the author has formed his work into five unique chapters, including the subjects of ahkām-nāsikh-mansūkh, interpre-tation, recitation, i’rāb and whether the surahs are Meccan or Medinan, and the number of verses, and has conveyed valuable information. It is impor-tant to note that the commentator, who is known to be a member of the Mālikī school of law, not only included detailed information in the judgment verses, but also did not refrain from conveying different sectarian views without any sectarian fanaticism. The work, which is in the form of a narra-tion and in which the narrations transmitted from the companions, succes-sors and commentators take place at its center, has also contains important information in terms of the science of recitation. In this respect, this book which has an encyclopedic appearance, also serves as a work with the the-me of addu’l-āy. Because at the end of each sura, Mahdawī not only addres-sed the controversial verse places in that sura, but also counted the ruūsu’l-āy, that is the last words of the verses, one by one within the framework of the Mushaf of Medenī al-aewwael, which was his choice. The mentioned work of Mehdevi has been accepted as a source book in a wide geography, especially in North Africa and Andalusia. This study will focus on three main objectives: the stages of the science of tafsir in the Qairouan region in the first five centuries of the Hijra, the reasons why it could not show any significant development during this period, and Mahdawī's method in the work in question. This focus will be carried out by examining the literature on the political and tafsir history of Qairouan, as well as the works of Mah-dawī, and evaluating the findingsobtained.

Keywords

Commentary , Tunisia , Kairouan , Morocco , Mahdawi , al-Tafsîl

Ethical Statement

This article is extracted from my master the-sis/doctorate dissertation entitled “Abu’l-Abbas Al-Mehdevî In Terms of Its Place And Importance In The Hıstory of ʽılm al-Qırâ’ah”, (Master Thesis/PhD Dis-sertation, Bolu Abant Izzet Baysal University, Bo-lu/Turkey, 2024)

Ebü’l-Abbâs el-Mehdevî’ye Kadar Kayrevan’da Tefsir İlmi ve Onun Tefsir Eserlerindeki Genel Yaklaşımı

Abstract

Günümüz Tunus sınırları içerisinde yer alan Kayrevan; fethedildiği ilk dönemden itibaren İslamî ilimlerde hatırı sayılır bir gelişim göstererek mer-kezî bir statü kazanmıştır. İlk nüvelerinin sahâbe-tâbiîn eliyle atıldığı bölge-deki tefsir ilmi, sonrasında doğuya gerçekleştirilen rihleler neticesinde elde edilen tefsir birikimiyle zenginleşmiştir. Bu gelişmeler neticesinde Kayre-van’da hicrî ikinci asırda Yahyâ b. Sellâm (ö. 200/815) ile tefsir yazımı baş-lamış doğal olarak zamanla bu sürecin belli bir tekamülü yakalaması da bek-lenmiştir. Ne var ki bölgedeki tefsir ilmi, İbn Sellâm’dan sonra tekâmül süre-cini yakalaması şöyle dursun, farklı siyasi ve mezhebî oluşumlar arasında yaşanan mücadeleler sebebiyle hicrî dördüncü asra dek herhangi bir varlık gösterememiştir. Müfessir kimliğinin yanı sıra fakih, kurrâ ve dilci gibi çok yönlü ilmî kişiliğiyle de temayüz eden Ebü’l-Abbâs el-Mehdevî el-Kayrevanî (ö. 440/1048); mufassal şekilde kaleme aldığı et-Tafsîlü’l-câmi῾ li ῾ulûmi’t-tenzîl adlı eseriyle Kayrevan Tefsir literatürüne adeta ikinci bir tedvin döne-mini yaşatmıştır. Bu yönüyle o, Mekkî b. Ebî Tâlib (ö. 437/1045), Ebû İshâk İbrâhîm es-Sefâkusî (ö. 742/1342) ve Ebû Abdillâh b. Arafe (ö. 803/1041) gibi önemli müfessirlerin yetiştiği Kayrevan’da kritik bir isim olarak öne çıkmıştır. Mezkûr eserin Kayrevan Tefsir literatürünün ilkleri arasında yer alması gözden kaçırılmaması gereken bir ayrıntıdır. Nitekim müellif, ahkâm-nâsih-mensûh, Tefsir, kıraat, iʿrâb ve sûrelerin Mekkîlik-Medenîliği ve âyet sayılarını özgün beş bâbta konu ettiği eserinde kıymetli bilgiler aktarmıştır. Mâlikî mezhebine mensup olan müfessirin, mezhep taassubu gütmeden di-ğer mezheplerin görüşlerini aktarması, eseri daha da önemli hale getirmek-tedir. Sahâbe, tâbiîn ve selef müfessirlerinden aktarılan nakillerin; merkezî yer tuttuğu rivayet ağırlıklı eser, kıraat ilmi açısından da önemli bilgiler içermektedir. Bu yönüyle ansiklopedik bir görünüm arz eden tefsir, addü’l-ây temalı eser görevi de görmektedir. Mehdevî, her sûrenin sonunda o sûre-deki ihtilaf edilen âyet yerlerini ele almakla kalmamış, tercihi olan Medeniy-yü’l-evvel Mushafı çerçevesinde âyetlerin son kelimelerini yani ruûsü’l-âyini teker teker tadat etmiştir. Bu yönüyle eser Kuzey Afrika ve Endülüs başta olmak üzere geniş bir coğrafyada kaynak kitap olarak kabul görmüştür. Bu çalışma; Mehdevî’nin hal-i hayatına dek Kayrevan bölgesindeki tefsir ilmi-nin safahatı, bu zaman zarfında kayda değer bir gelişim gösterememesinde-ki sebepleri ve müfessirin bahse konu eserindeki metodu olmak üzere üç temel hedefe yoğunlaşmaktadır. Sözü edilen bu yoğunlaşma, Kayrevan’ın siyasi ve tefsir tarihine dair literatürün yanı sıra Mehdevî’nin eserlerinin incelenmesi ve elde edilecek bulguların değerlendirilmesi yöntemiyle gerçek-leştirilecektir.

Keywords

Tefsir , Tunus , Kayrevan , Mağrib , Mehdevî , et-Tafsîl

Ethical Statement

Bu çalışma Prof. Dr. Ömer Başkan danışmanlığında 29.07.2024 tarihinde tamamladığımız “Kıraat İlmi Ta-rihindeki Yeri ve Önemi Açısından Ebü’l-Abbâs el-Mehdevî”başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlan-mıştır (Doktora Tezi, Bolu Abant İzzet Baysal Üniversi-tesi, Bolu, Türkiye, 2024).

References

• Abdülhamîd İsa, Muhammed. Târîhu’t-ta’lîm fi’l-Endelüs. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1982.
• Abdülvehhab, Hasen Hüsnî. Kitâbü’l-’Ümr fi’l-musannefât ve’l-müellifîne’t-Tûnusiyyîn. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l- İslâmî, 1990.
• Akbaba, Ahmet Arif. Kıraat İlmi Tarihindeki Yeri ve Önemi Açısından Ebü’l-Abbâs el-Mehdevî. Bolu: Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Apak, Adem. “Hz. Osman Dönemi Fetihleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 9/9 (2000).
• Arâb, Saîd. el-Kurrâ ve’l-kırâât bi’l-Mağrib. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1990.
• Bakkal, Ali. “İbn Sahnûn”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 20. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd el-. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Mektebetü’l-Hilal, 1988.
• Bel’îd, Vesîle b. Hamde. et-Tefsîr ve itticâhâtühû bi-İfrîriyye: mine’n-neş’eti ile’l-karni’s-sâmini’l-hicrî. Tunus: Şirketü Fünûni’r-Resm ve’n-Neşr ve’s-Sahâfe, 1994.
• Birışık, Abdulhamit. “İ‘râbü’l-Kur’ân”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 20/376-379. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Ca’berî, İbrahim b. Ömer. Husnü’l-meded fî fenni’l-aded. thk. Cemal b. es-Seyyid Rıfâî. y.y.: Mektebetü Evlâdi’ş-Şeyh li’t-Türâs, ts,.
• Cerrahoğlu, İsmail. “İbn Cüreyc”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 19/404-406. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Cerrahoğlu, İsmail. Yahya b. Sellâm ve Tefsirdeki Metodu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1970.
• Çelebi, Kâtip. Keşfü’z-Zunûn ʽan esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabi, ts.
• Çetin, Abdurrahman. Endülüslü Âlim Ebû Amr ed-Dânî ve Kıraat İlmindeki Yeri. İstanbul: Ensar Neṣriyat, 1. Basım, 2015.
• Dağ-Tetik, Mehmet-İbrahim. Nüzûl Dönemi Kur’ân Tarihi Rivayet Merkezli Bütüncül Bir Okuma. İstanbul: KURAMER Yayınları, 1. Basım, 2023.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Sâid b. Osman. el-Beyân fî addi âyi’l-Kur’ân. thk. Gânim Kaddûrî el-Hamed. Safât/Kuveyt: Merkezü’l-Mahtûtât ve’t-Türâs ve’l-Vesâik, 1994.
• Dâvûdî, Muhammed b. Ali b. Ahmed. Tabakâtü’l-müfessirîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Debbâğ, Ebû Zeyd Abdurrahman b. Muhammed b. el-Ensârî. Meâlimü’l-îmân fî ma’rifeti ehli’l-Kayrevân. Tunus: el-Mektebetü’l-Atîka, ts.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Dâvûd b. el-Cârûd et-Tayâlisi. Müsned Ebî Dâvûd. 4 Cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1999.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Ali el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît. thk. Muhammed Cemîl Sıdkî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2010.
• Ebû Şâme, Ebü’l-Kâsım Şihâbüddîn b. İbrâhim el-Makdisî. el-Mürşidü’l-vecîz ilâ ʿulûmin teteʿalleku bi’l- Kitâbi’l-ʿazîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: Dâru Sâdır, 1975.
• Ebü’l-Arab, Muhammed b. Ahmed b. Temîm. Tabakâtü ulemâi İfrîkiye. Lübnan: Dâru’l-Kitabi’l-Lübnânî, ts.
• Enderâbî, Ahmed b Ebî Ömer. Kırââtü’l-kurrâi’l-ma’rûfîn bi-rivâyâti’r-ruvâti’l-meşhûrîn. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 1985.
• Habibov, Aslan. Ebu’l-Abbas Ahmed b. Ammar el-Mehdevî, Hayatı, Eserleri ve Tefsirdeki Metodu. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2003.
• Hamîtû, Abdülhâdî. Kırâatü’l-İmam Nâfi’ ʽinde’l-Mağâribe min rivâyeti Ebî Saîd Verş. 7 Cilt. Rabat: Menşûrâtü Vizârâti’l-Evkâf, 2003.
• Hicâzî, Abdurrahman Osman. et-Terbiyetü’l-İslâmiyyü fi’l-Kayrevan. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1997.
• Humeydî, Muhammed b. Ebû Abdillah b. ebî Nasr. Cezvetü’l-müktebis fî zikri vülâti’l-Endülüs. Kahire: Dâru’l- Mısriyye, 1966.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Nûriddîn Alî b. Âdil en-Nu‘mânî. el-Lübâb fî ʿulûmi’l-Kitâb. 20 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Arafe, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Arafe el-Vergammî et-Tûnisî. Tefsîru İbn Arafe. 2 Cilt. Tunus: Merkezü’l-Bühûs bi’l-Külliyyeti’z-Zeytûniyye, 1986.
• İbn Atıyye, Abdülhak b. Gâlib. Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Beşküvâl, Ebü’l-Kâsım Halef b Abdülmelik b Mesud. Kitâbü’s-Sıla fi târîhi e’immeti’l-Endelüs. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2. Basım, 1955.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân mimmâ s̱ebete bi’n-naḳl evi’s-semâʿ ev es̱betehü’l-ʿayân. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Abdülhalîm. Mecmûʽu’l-fetâvâ. thk. Abdurrahmân b. Muhammed Kâsım. 35 Cilt. Suudi Arabistan, 1995.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l- kırââti’l-ʿaşr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. Ğâyetü’n- nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. thk. G. Bergstraesse. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• İşbîlî, Ebû Bekr Muhammed b. Hayr b. Ömer. Fehrese. thk. Muhammed Fuad Mansur. Tunus: Dâru’l-Ğarbi’l- İslâmî, 1. Basım, 2009.
• Kara, Osman. Başlangıçtan Günümüze Mağrib Tefsir Tarihi. Ankara: İlâhiyât, 2020.
• Karaoğlan, Arslan. “Endülüs Tefsir Mirasına Panoramik Bir Bakış”. Bayburt Üniversitesi İalhiyat Fakültesi Dergisi 5 (2017), 7-35.
• Karataş, Ali. “Endülüs Tefsir Geleneği ve Müfessir İbn Ebî Zemenîn”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 40 (2013), 296-318.
• Keskin, Esra. Kuruluşundan Emevîler Devleti’nin Yıkılışına Kadar Kayrevan. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Uludağ Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Keskin, Esra. “Kuzey Afrika’nın İslamlaşmasında Bir Dönüm Noktası: Aşere Heyeti”. IV. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı - III (Edebiyat-Tarih).
• Keskin, Hasan. “Âyetlerin Sayısı Hakkındaki İhtilaf Nedenleri”. Cumhuriyet Ünv. İlahiyat Fak. Dergisi 13 (2009).
• Kıftî, Cemâlüddîn Ebü’l-Hasen Ali b. Yûsuf. İnbâhu’r-ruvât alâ enbâhi’n-nühât. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhîm. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabiyy, 1982.
• Koç, Mehmet Akif. “Endülüs Tefsirciliği Üzerine bir giriş Denemesi” 7/3 (2004), 41-58.
• Köten, Akif. “İbn Ferrûh”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 19. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kudat, Aydın. Kırâatları Huccetlendirmede Dilbilim Olgusu. Ankara: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 2006.
• Landao, Jacob M. “Küttâb”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. C. 27. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Mahfûz, Muhammed. Terâcimü’l-müellifîne’t-Tûnisiyyîn. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1985.
• Mâlikî, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed. Riyâdu’n-nüfûs fî tabakâti ulemâi’l-Kayrevan ve İfrîkiye. thk. Beşîr el- Bükûş. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1994.
• Ma’mûrî, Tâhir. Câmi῾ü’z-Zeytûniyye ve medârisü’l-῾ilm fi’l-῾ahdeyni’l-Hafsî ve’t-Türkî. Beyrut: Dâru’l-Arabiyye, 1980.
• Mehdevî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr. Beyânü’s-sebebi’l-mûcibi li İhtilâfi’l-kırââti ve kesretü’t-turukı ve’r- rivâyât. thk. Ahmed b. Fâris es-Sellûm. Beyrut: Dâru İbni Hazm, 2006.
• Mehdevî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr. et-Tafsîlü’l-câmi’ı esrâri ʽulûmi’t-tenzîl. Kastamonu: 3402.
• Mehdevî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr. et-Tafsîlü’l-câmi’ı li beyâni ʽulûmi’t-tenzîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, CD 1113.
• Mehdevî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr. et-Tahsîl li fevâidi kitâbi’t-tafsîli’l-câmi’ li ʽulûmi’t-tenzîl. thk. Muhammed Ziyad Muhammed Tahir Şaban - Şeyhu’l-Büzûriyye. Katar: İdâretü’ş-Şüûni’l-İslâmiyye bi Temvîli’l-İdâreti’l-Âmmeti li’l-Evkâf, 2014.
• Mehdevî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ammâr. Şerhu’l-Hidâye. thk. Hâzim Saîd Haydar. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r- Ruşd, 1991.
• Mekkî, Ebû Muhammed b. Ebî Tâlib el-Kaysî. Müşkilü İ’râbi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1984.
• Merrâküşî, İbn İzârî. el-Beyânü’l-Müğrib fî ahbâri’l-Endelüsi ve’l-Mağrib. Beyrut: Dâru’s-Sekâfe, 3. Basım, 1983.
• Nîsâbûrî, Ebû Abdillah Muhammed el-Hâkim. el-Müstedrek ʿale’s-Sahȋhayn = el-Müstedrek ʿale’ş-Şeyhayn. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1990.
• Öge, Üren, Ali, Halil İbrahim. “Âyet Sayılarındaki İhtilafların Sûrelere Göre Tespiti”. Hitit İlahiyat Dergisi 20/2 (2021). https://doi.org/10.14395/hid.939361
• Öncü, Mustafa. Molla Halil Es-Siirdî’nin ‘‘Basîretu’l-Kulûb Fî Kelâmi “Allâmi’l-Ğuyûb”’ Adlı Eserinin Arap Dili Açısından İncelenmesi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları: Kültür ve Medeniyet. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 3. baskı., 2013.
• Özdemir, Mehmet. “Mücâhid el-Âmirî”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 31/440-441. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Özkuyumcu, Nadir. “Kayrevan”. Diyanet İslam Ansiklopedisi. 25/88-90. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Rafî’, Muhammed Hasen. en-Nahv ve’s-Sarf ınde İbn Ammâr el-Mehdevî min hılâli kitâbihî. Riyad: Dâru Künûzi İşbilîyâ, 2010.
• Rûmî, Fehd Abdurrahman Süleyman. Menhecü’l-medreseti’l-Endelüsiyye fi’t-tefsîr. Riyad: Mektebetü’t-Tevbe, 1997.
• Sawas, Abdullah. “Mekkî b. Ebî Tâlib’in Kırâat İlmine Katkısı”. Van İlahiyat Dergisi 8/13 (2020).
• Seâlibî, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed b. Mahlûf. el-Cevâhirü’l-hisân fî tefsîri’l-Kurʾân. 5 Cilt. Tunus: Dâr-u İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1. Basım, ts.
• Sefâkusî, Ebû İshâk Burhânüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. İbrâhîm. el-Mücîd fî iʿrâbi’l-Kurʾâni’l-mecîd. thk. Hâtim Salih ed-Dâmin. b.y.: Dâru İbni’l-Cevzî, 1. Basım, ts.
• Sîbeveyhî, Ebû Bişr ‘Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Harun. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 3. Basım, 1988.
• Süyûtî, Celâlüddîn. Buğyetü’l-vü’ât fî tabakâti’l-lüğaviyyîne ve’n-nühât. thk. Ebü’l-Fadl İbrahim Muhammed. Lübnan: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2010.
• Süyûtî, Celâlüddîn. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed İbrahim Ebü’l-Fadl. 4 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l- Mısriyye, 1. Basım, 1974.
• Şevât, Huseyn b. Muhammed. Medresetü’l-hadîs fi’l-Kayrevân mine’l-fethi’l-İslâmî ilâ müntesafi’l-karni’l- hâmisi’l-hicrî. Riyad: Dâru’l-Âlemî li’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1991.
• Şimşek, Mehmet Ali. “Arab Dilinde İ’râbın Yeri, Anlatım ve Anlamadaki Rolü”. Nüsha 22 (2006).
• Tarhûnî, Muhammed b. Rızk. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn fî garbi İfrîkiyâ. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 2005.
• Tunç, Sinan. Mekkî b. Ebî Tâlib ve Kur’ân’ı Yorumlama Yöntemi. İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü: İstanbul Sabahattin Zaim Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.
• Vâfî, İbrahim el-. ed-Dirâsâtü’l-Kur’âniyye bi’l-Mağrib fi’l-karni’r-râbii aşera el-hicrî. Fas: Matbaatü’n- Necâhi’l-Cedîde-Dâru’l-Beyzâ, 1999.
• Veledü Ebâh, Muhammed el-Muhtâr. Târîhu’l-kırâât fi’l-Meşrik ve’l-Mağrib. b.y.: y.y., 2001.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Ma‛rifetü’l-kurrâi’l-kibâr ‛ale’t-tabakâti ve’l-a‛sâr,. çev. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: er-Risâle, 1988.
• Zürkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Matbaatü İsa el-Bâbî el-Halebî, 3. Basım, ts.