TARKAN, YARGAN, NARGAN / TARDU, TARDUŞ, ARÇIN / TARMAÇ SANLARININ KÖKEN VE ANLAMLARI

Yıl 2019, Cilt: 122 Sayı: 241, 241 - 256, 29.08.2019

Yusuf Gedikli

Öz

Makalede üç Türk sanı incelenmiştir. İlkin Türk sanlarının en meşhurlarından biri olan tarkan sanı ele alınmıştır (Eberhard bu sanın 400’den sonra belgelenebileceğini söyler). Tarkan sanının Türkçe olduğu, Türkçenin unvanla ilgili *da+ ocağının üçüncü kökünden çıktığı açıklanmıştır (Kökü *da-rg). Başta d > t değişimi vardır. Anlamı yüksek bir sandır. Tarkanla birlikte çeşitlemeleri olan yargan ve nargan sözleri de incelenmiştir. İkinci olarak tardu sanı üzerinde durulmuştur. San 380’de görülmüştür.
Bu söz de Türkçenin unvanla ilgili *da+ ocağının ikinci kökünden çıkmıştır. Kökü *da-rd. Başta d > t değişimi vardır. Anlamı yüksek bir sandır. Tardunun tarduş çeşitlemesi ve arçın kökteşi olduğu belirtilmiştir. Üçüncü olarak tarmaç sanı irdelenmiştir. San sadece 730’da Hazar Türklerinde tespit edilmiştir. Bu da Türkçenin unvanlarla ilgili *da+ ocağının birinci kökünden bitmiştir. Kökü *da-rb. Anlamı yüksek bir sandır. Sonuç olarak üç ana Türk sanı, bunların 3 değişkeni ve tardunun kökteşi
arçın incelenmiştir. Böylece tarkan, tardu, tarmaç ve değişkenleri olan yargan, nargan; tarduş, arçın (toplam 7 adet) sanlarının köken ve anlamları açıklığa kavuşturulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tarkan, Yargan, Nargan, Tardu, Tarduş, Arçın, Tarmaç, Eski Türk Unvanları

Kaynakça

• “Astrahanbazar”, “Astrahanka”, Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi, Cilt: 1, s. 446.
• AYDIN, Erhan: Uygur Kağanlığı Yazıtları, Kömen y., Konya 2011.
• BERTA, Árpád: Türkçe Kökenli Macar Kavim Adları, çev. Nurettin Demir -Emine Yılmaz, Grafiker y., Ankara 2001.
• BOZKURT, Fuat: Türklerin Dili, 4 b., Kapı y., İstanbul 2005.
• CAFEROĞLU, Ahmet: Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun k.e., İstanbul 1993.
• CEVAD HEYET: İki Dilin Mügayisesi, haz. Şikar Mesteli, Bakü 2003.
• Divanü Lügat’it Türk Dizini, TDK, Ankara 1972.
• DIVITÇIOĞLU, Sencer: Kök Türkler, Ada y., İstanbul 1987.
• DONUK, Abdülkadir: Eski Türk Devletlerinde İdarî - Askerî Ünvan ve Terimler, TDAV y., İstanbul 1988.
• EBERHARD, W.: “Birkaç Eski Türk Ünvanı Hakkında”, Belleten, Cilt: IX, Sayı: 35, Temmuz 1945, s. 319-337. Almanca Özet, s. 319-337.
• ERZI, Adnan Sadık: “Türkiye Kütüphânelerinden Notlar ve Vesîkalar I”, Belleten, Sayı: 53, Ocak 1950.
• GABAIN, Von Annemarie: Eski Türkçenin Grameri, çev. Mehmet Akalın, TDK, Ankara 1988.
• GEDIKLI, Yusuf: Pontus Meselesi, Bilge Karınca y., İstanbul 2002.
• _______________: “IV. - V. Yüzyıllarda Kafkasya Hunlarından ve Kafkasyadaki Diğer Türk Kavimlerinden Kalan Sözcüklerin Köken ve Anlamları (Basık, Kursık, Hunan, Halhal, Kenger, Hun Dağı; Haylandurk, Eran, Bel; Tarhan, Bakatar, Arslan, Balasakan, Talış)”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 215, Mart-Nisan 2015.
• GOLDEN, Peter B.: Hazar Çalışmaları, çev. E.Ç. Mızrak, Selenge y., İstanbul 2006.
• Gürcistan Tarihi, Gürcüceden çev. Marie Felicite Brosset, Fransızcadan Türkçeye çev. Hrand D. Andreasyan, Yayına Haz. Erdoğan Merçil, TTK, Ankara 2003.
• HARMATTA, János: Avarların Dili Sorununa Dair - Doğu Avrupa’da Türk Oyma Yazılı Kitabeler, çev. Hicran Akın, 2. b., Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı y., Ankara 1999.
• İZGI, Özkan: Çin Elçisi Wang-Yen-te’nin Uygur Seyahatnamesi, 2. b., TTK, Ankara 2000.
• KAFESOĞLU, İbrahim: Türk Milli Kültürü, 5. b., Boğaziçi y., İstanbul 1988.
• KALANKATLI, Moses: Alban Tarihi, Rusçadan çeviren: Ziya Bünyadov, Azerbaycan Türkçesinden aktaran: Yusuf Gedikli, Selenge y., İstanbul 2006.
• KOŞAY, Hâmit Zübeyir: “Macarların Eski Tarihi”, Etnoğrafya, Folklor, Dil Tarih vd. Konularda Makaleler ve İncelemeler, Ankara 1974.
• KÖPRÜLÜ, Fuad: “Eski Türk Unvanlarına Ait Notlar”, Türk Hukuk ve İktisat Tarihi Mecmuası, c. II. No 1, İstanbul 1932-1939.
• KURAT, Akdes Nimet: IV. - XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, 2. b., Murat k., Ankara 1992.
• MINORSKY, V.: Hudûdü’l-Âlem - Mine’l-Meşrik İle’l-Magrib, çev.ler Abdullah Duman - Murat Ağarı, Kitabevi y., İstanbul 2008.
• PAKALIN, Mehmet Zeki: Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt:1, MEB, İstanbul 1946.
• RASONYI, Laszlo: Tarihte Türklük, çev. H.Z. Koşay, TKAE y., Ankara 1971.
• SÜMER, Faruk: Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, TDAV y., İstanbul 1999.
• TEKIN, Talat: Tuna Bulgarları ve Dilleri, TDK, Ankara 1987.
• _____________: Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9, Ankara 2000.
• _____________: Orhon Yazıtları, 3. b., Yıldız y., İstanbul 2003.
• _____________: Makaleler, Yay. Haz.lar Emine Yılmaz - Nurettin Demir, Cilt: 2, TDK, Ankara 2013.
• TOGAN, A. Zeki Velidi: “Allān”, İA, c. 1, s. 377.
• _____________: “Azerbaycan”, İA, c. 2, s. 91-118.
• _____________: Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun k., İstanbul 1981.
• TOGAN, İsenbike - KARA, Gülnar - BAYSAL, Cahide: Çin Kaynaklarında Türkler - Eski T’ang Tarihi (Chiu T’ang-shu) “Türkler” Bölümü (Açıklamalı Metin Neşri), TTK, Ankara 2006. TURAN, Osman: Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, 8. b., Ötüken, İstanbul 2004.
• Türkmen Diliniñ Sözlügi, Türkmenistan SSR Ilımlar Akademiyasınıñ Neşiryatı, Aşgabat 1962.
• YILDIRIM, Kürşat: “Juan-Juan Devleti Ile Eski Türk Devletlerinde Kullanılan Müşterek Unvanlar”, VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiri Kitabı, 4. c., İstanbul 2014.