BOLŞEVİK İHTİLALİ SONRASINDA URMİYE, SALMAS VE HOY HAVALİSİNDE ERMENİ -NASTURİ OLAYLARI VE OSMANLI DEVLETİ (1917-1918)

Yıl 2021, Cilt: 129 Sayı: 254, 91 - 106, 30.10.2021

Kamuran Karabalık

Bu makale için 28 Şubat 2022 tarihinde bir düzeltme yayımlandı. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tda/issue/68744/1086060

Öz

Bolşevik İhtilali, Birinci Dünya Savaşı’nın seyrini değiştiren önemli gelişmelerden birisidir. İhtilal neticesinde imzalanan Brest-Litowsk Antlaşması (3 Mart 1918) gereğince Rusya, daha önce işgal etmiş olduğu İran topraklarını tahliye etmeye karar verdi. Savaş süresince Rusları destekleyen İran’daki Ermeniler ve Nasturiler, bu karar sonrası bölgede yalnız kaldılar. Ruslardan geriye kalan silah ve cephaneleri ele geçiren bu güçler, bölgedeki otorite boşluğunu hızlı bir şekilde doldurmaya çalıştılar. Bu süreçte Ermenilerin ve Nasturilerin en önemli destekçileri İngilizler oldu. İngilizler, Bakü petrollerinin Osmanlı ve Alman tehlikesine karşı korunması konusunda Ermenileri ve Nasturileri bölgede önemli bir güç olarak görmekteydiler. Dolayısıyla İngilizler, Ermenileri ve Nasturileri hem maddi ve hem de cephane açısından desteklediler. İngilizlerin desteğini alan Ermeniler ve Nasturiler, Urmiye, Salmas ve Hoy’da Osmanlı yanlısı Müslümanlara (Türklere ve Kürtlere) saldırmaya başladılar. Bu saldırılar sonucu binlerce Müslüman katledildi. Katliamların sona ermesi için Osmanlı Devleti bölgeye birlikler sevk etti. Osmanlı birliklerinin müdahalesi sonucu bölgedeki olaylar sona erdi.
Bu çalışmanın amacı, Bolşevik İhtilali sonrasında Ermeni ve Nasturilerin Urmiye, Salmas ve Hoy’da sebep oldukları olayları ve bu olayların sona ermesi için Osmanlı Devleti’nin bölgeye birlikler sevk etmesini kaynaklar ışığında incelemektir.

Anahtar Kelimeler

Birinci Dünya Savaşı, İran, Urmiye, Hoy ve Salmas, Bolşevik İhtilali, Ermeniler ve Nasturiler

Kaynakça

• ABRAHAMİAN, Erwand, A History of Modern Iran, Cambridge Press, Newyork, 2008.
• ATABAKİ, Touraj, “Doğu’ya Yöneliş: İran’da Osmanlı İstihbarat Servisinin Faaliyetleri”, İran ve Birinci Dünya Savaşı, Büyük Güçlerin Savaş Alanı, Çev: Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010, ss. 29-43.
• AVŞARLI, Talas, “Birinci Dünya Savaşı’nda Güney Azerbaycan’da Asuri, Ermeni ve Kürt İsyanı”, Güney Sosyal Kültürel ve Siyasal araştırmaları Dosyası, Sayı: 4, 2005, ss. 75-83.
• AYSAN, E., Büyük Harpte İran Cephesi, Cilt: 3, İstanbul Askerî Matbaası, İstanbul 1938.
• BELEN, Fahri, Birinci Cihan Harbinde Türk Harbi 1917 Yılı Hareketleri, Cilt: 4, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1964.
• BLAGA, Rafael, İran Halkları El Kitabı, Yeni Zamanlar Dağıtım, İstanbul 1997.
• BRUİNESSEN, Martin Van, “20. Yüzyılın Başında Türk-İran Sınırında Bir Kürt Mütegallibe”, İran ve Birinci Dünya Savaşı, Büyük Güçlerin Savaş Alanı, Çev: Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2007.
• CAR, E. H., Sovyet Rusya Tarihi, Bolşevik Devrimi (1917-1923), çev., Tuncay Birkan, Metis Yayınları, İstanbul 2004.
• ÇAKMAK, Fevzi, Büyük Harpte Şark Cephesi, Genel Kurmay Matbaası, Ankara 1936.
• ÇİÇEK, Kemal, “Birinci Dünya Savaşı ve Süryaniler”, I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Mardin 2006, ss. 539-545.
• DALYAN, Murat Gökhan, I. Dünya Savaşı’nda Nasturi Patriği Mar Şamun Benyamin ve Faaliyetleri, Savaşan Devletlerin Tarihçilerinin Gözüyle 100. Yılında Birinci Dünya Savaşı Sempozyumu, 2014, ss 982-1001.
• DONOHE, M.H., İngiltere’nin İran/Azerbaycan Seferi (1918), Çev: Cengiz İ. Çay, Tarih ve Kuram Yayınları, İstanbul 2016.
• EVERY, E., “Asuriler”, Çev: Sami Kılıç, Fırat Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, 2005, Sayı: 10/1, ss. 97-106.
• GARTHWAİTE, Gene R., İran Tarihi, Pers İmparatorluğu’ndan Günümüze, İnkılap Kitapevi, İstanbul 2011.
• GAUNT, David, Katliamlar, Direniş, Koruyucular: I. Dünya Savaşında Doğu Anadolu’da Müslüman- Hıristiyan İlişkileri, Çev: Ali Çakıroğlu, Belge Yay., I. Baskı, İstanbul 2007.
• GÜHER, Ebru; AÇIKSES, Erdal, “Birinci Dünya Savaşı ve Sonrasında Kafkas Cephesinde Rusların Ermeni Politikası”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 223, Ağustos 2016, ss. 79-92.
• HANIM, Sırma, Ninova’nın Yakarışı, Doğu Asur Kilise Gelenekleri ve Patrik Mar Şamun’un Katli, Avesta Yayınları, İstanbul 1996.
• HASANLI, Cemil, Soğuk Savaşın İlk Çatışması İran Azerbaycanı, İstanbul 2005.
• İran Azerbaycanı Tedkik Raporu, Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Matbaası, Ankara 1927.
• KARABALIK, Kamuran, Birinci Dünya Savaşı’nda Güney Azerbaycan, Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bolu 2019.
• KARADENİZ, Yılmaz, İran’da Sömürgecilik Mücadelesi ve Kaçar Hanedanı (1795- 1925), Bakış Yayınları, İstanbul 2006.
• KAVİYANPUR, Ahmed, Tarihe Ormiye, Ormiye 1372.
• KESREVİ, Ahmed, Tarih-i Hicdeh Sale-i Azerbaycan, İntişarat-ı Emir Kebir, Tehran 1350.
• KURAT, Akdes Nimet, "Brest-Litovsk Müzakereleri ve Barış (20 Aralık 1917-3 Mart 1918)", Belleten, Cilt: XXXI/123, 1967, ss. 375-413.
• LİNDERHOLM, Jonas, “1915” Assyrians and Syriacs During World War in Southern Anatolia and Azerbaijan, 1914-1918, Sweden 1999.
• MAMEDOVA, M., “Russia ii. Iranian-Sovıet Relations (1917-1991),” Encyclopædia Iranica, https://iranicaonline.org/articles/russia-ii-iranian-soviet-relations-1917-1991 (Erişim tarihi:20.01.2021).
• MEHDİYEV, Gaffar Çakmaklı, “Ermenice Kaynakların Işığında Güney Azerbaycan’ın Batı bölgesinde “Ermeni-Asuri Devleti” Kurma Çabaları ve Mezalimler”, İran’ın Batı Azerbaycan Eyaletinde Ermeni Mezalimi, Uluslararası Sempozyum Bildirileri, Tebaren Yayınları Ankara 2018, ss. 99-110.
• MELİKZADE, Tohid, “Birinci Dünya Savaşında İran’da Ermeni ve Nesturi Ayaklanması”, Ermeni Mezaliminin 100. Yılında Tarihi Gerçekler, İran’ın Batı Azerbaycan Eyaletinde Ermeni Mezalimi, Uluslararası Sempozyum Bildirileri, Tebaren Yayınları Ankara 2018 ss. 89-97.
• METİN, Barış, Birinci Dünya Savaşı’nda İran Coğrafyasında Etnik, Dini ve Siyasi Nüfuz Mücadeleleri, Gazi üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2007.
• METİN, Barış, “Urmiye ve Havalisinde Ermeni ve Nasturilerin Faaliyetleri (1917-1918)”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 7, 2010, ss. 153-163.
• ÖZDEMİR, Bülent, Süryanilerin Dünü Bugünü, I. Dünya Savaşı’nda Süryaniler, Türk Tarih Kurumu yayınları, Ankara 2014.
• QAMBAR, Melik, “Malik Qambar’ın Kalemi ile Kendi Yaşam Öyküsü ve Jilo Aşireti”. Erişim: http://www.acsatv.co m./ filer/Malik-Qambar.pdf, Erşim Tarihi: 10.02.2021.
• REZAİ, Abdülazim Tarihe Deh Hezar Sale İran,. Tehran 1378.
• SAKİN, Serdar, “İngiltere, Nasturiler ve İç Toprak Projesi (1919-1922)”, History Studies, Sayı: 5/5, 2013, ss. 207-224.
• SMİRNOFF, K., İranlılar, İran’ın Etnoğrafi Vaz’iyyeti, Akvam ve Kabaili, Çev: Mütekaid Kâim-makam Nazmi, Askeri Matbaa, 1928.
• ŞEVKET, Doktor Fahreddin, İran, haz. Derya Örs, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2017.
• The Assyrian Martyr, Mar Menjamin Shimun Patriarch of the Church of the East, Editör: Dr. Norman Solhkhah, Center for the Assyrian Genocide Studies, Chicago 2008.
• TÜRKMEN, Zekeriya, “100 Yıllık Kardeş Kömeği Kafkas İslam Ordusu’nun Zafer Yürüyüşü - 1,”, Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, Cilt: 64, Sayı: 381, Eylül 2018.
• WİGRAM, W. A., The Assyrians And Their Neighbours, London 1929.
• WİGRAM, W.A.; WİGRAM, E. T. A., İnsanlığın Beşiği Kürdistan‟da Yaşam, Çeviri: İbrahim Bingöl, Avesta Yayınları, İstanbul 2004.
• YERASİMOS, Stefanos, Milliyetler ve Sınırlar, Balkanlar, Kafkasya ve Ortadoğu, Çev. Şirin Tekeli, İstanbul 2004.
• YONAN, Gabriel, Asur Soykırımı, Unutulan Bir Holocaust, Çev: Erol Sever, Pencere Yayınları, İstanbul 1999.