OSMANLI AİLE HUKUKUNDA AKIL HASTALIĞININ (CÜNÛN) NİKÂH ve TALÂK HÜKÜMLERİNE ETKİSİ

Yıl 2022, Cilt: 130 Sayı: 256, 149 - 174, 28.02.2022

Mehmet Koç

Öz

Fıkıhta akıl hastalığı, söz ve fiillerin nadir haller dışında normal cereyan etmesini engelleyen akıl bozukluğu şeklinde tanımlanır. Vücûb ehliyeti insan olma özelliğine bağlı olduğu için akıl hastaları tam vücûb ehliyetine sahiptirler. Akıl hastaları temyiz gücünden yoksun oldukları için edâ ehliyetleri yoktur. Akıl hastalarının sözlü tasarrufları ve diğer hukuki eylemleri geçersizdir. Mahkeme kararı gerekmeksizin doğrudan hacir altında olan akıl hastalarının hakları ve sorumlulukları kendileri adına hukuki temsilcileri tarafından yerine getirilir. Çalışmamızda Osmanlı aile hukukunda akıl hastalığının nikâh ve talâk hükümlerine etkisini inceleyeceğiz. Fıkıh mezheplerinin akıl hastalarının evlenme ve boşanma konularıyla alakalı farklı görüşleri bulunmaktadır. Osmanlı hukukunda Hanefî mezhebi, 16. Yüzyılın ortalarından itibaren resmi mezhep olarak kabul edilmiştir. Bu çalışmada nikâh ve talâk özelinde akıl hastalarıyla ilgili Osmanlı mahkemelerinde karara bağlanan hükümler Hanefî mezhebinin görüşleriyle uyumluluk bakımından incelenecektir. Bu amaca ulaşmak için genel anlamda mezheplerin özelde de Hanefî mezhebinin konuya ilişkin görüşleri ele alınacaktır. Daha sonra Osmanlı dönemi fetva mecmualarında konumuzla alakalı fetvaları yanında konumuz ile ilgili mahkeme kararlarından örnekler üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Osmanlı, Akıl Hastalığı, Nikâh, Talâk.

Kaynakça

• ACAR, H. İbrahim: “Talâk”, DİA, C: XXXIX, TDV Yayınları, İstanbul, 2010.
• _______________: “Tefrîk”, DİA, C: XL, TDV Yayınları, İstanbul, 2011,
• ALBAYRAK, Hafize: “Konya Şer‘iyye Sicillerinden 130 Nolu Defterin Değerlendirilmesi”, Marmara Üniversitesi İstanbul Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• APAYDIN, H. Yunus: “Hacir”, DİA, C: XIV, TDV Yayınları, İstanbul, 1996.
• _______________: “Velâyet”, DİA, C: XLIII, TDV Yayınları, İstanbul, 2013.
• ARIKAN, Şeyma: “3 Numaralı Sivas Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• ATAK, Rıdvan: “2114 Numaralı Safranbolu Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyo¬nu”. Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yük¬sek Lisans Tezi, 2013.
• ATAR, Fahrettin: “Nikâh”, DİA, C: XXXIII, TDV Yayınları, İstanbul, 2007.
• AVCI, Mustafa: Türk Hukuk Tarihi, 9. bs., Atlas Yayınları, Konya, 2020.
• AYDIN, M. Âkif: Osmanlı Hukuku Devlet-i Aliyye’nin Temeli, İSAM Yayınları, İstanbul, 2020.
• AYNÎ, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmud b. Ahmed b. Musa: el-Binâye fî şerhi'l-Hidâye, 2. bs., Dâru’l-fikr, Beyrut, 12 Cilt, 1990.
• Bâb Mahkemesi 3 Numaralı Sicil, haz. Rıfat Güzalan, İSAM Ya¬yınları, İstanbul, 2011.
• BÂCÎ, Ebü'l-Velid Süleyman b. Halef b. Sad b. Eyyub: el-Müntekâ, thk. Muhammed Abdulkâdir Ahmed Atâ, Darü’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 9 Cilt, 1999.
• BARDAKOĞLU, Ali: “Ehliyet”, DİA, C: VII, TDV Yayınları, İstanbul, 1994,
• _______________: “Fesih”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 12/427-436. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• _______________: “Vesâyet”, DİA, C: XLIII, TDV Yayınları, İstanbul, 2013.
• BAYRAM, İbrahim Galip: “49 Numaralı Kütahya Şer‘iyye Sicili Transkripsi¬yonu ve Edisyon Kritiği”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• BUHÛTÎ, Mansur b. Yunus b. İdris: Şerhu Münteha’l-İrâdât, thk. Abdulmuhsin et-Türkî, Müessesetü’r-Risale, y.y., 7 Cilt, 2000.
• CAN, Mehmet: “61 Numaralı Gaziantep Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• “Cünûn”: el-Mevsuatu’l-fıkhiyye, C: XVI, Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt, 1989.
• ÇALIŞKAN, Adem: “159 Numaralı Ayntab Şer’iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bi¬limler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• ÇAVUŞZÂDE, Mehmet Aziz: Dürrü’s-Sukûk. y.y., İstanbul, 2 Cilt, 1861.
• ÇEKER, Orhan: İslam Hukukunda Akitler, Çağrı Yayınları, İstanbul, 2006.
• ÇETİN, Selman: “64 No’lu Manisa Şer‘iyye Sicili”. Celal Bayar Üniver¬sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• ÇOLAK, Abdullah: İslâm Aile Hukuku, Ensar Yayıncılık, İstanbul, 2018.
• DEBÛSÎ, Ebû Zeyd Abdullh b. Muhammed b. Ömer b. Îsa: Takvîmü’l-edille, thk. Halil Muhyiddin, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 2001.
• DEMİR, Ahmet: “159 Numaralı Ayntab Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• DEMİR, Şaban: “10 Numaralı Tokat Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyonlu Met¬ni ve Değerlendirilmesi”, Gazi Osmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• DEMİRCİ, Ahmet: “3 Numaralı Tokat Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonlu Metni ve Değerlendirilmesi”, Gazi Osmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• DÖNMEZ, İbrahim Kâfi: “Cünûn”, DİA, C: XIII, TDV Yayınları, İstanbul, 1993.
• DUMLUOĞLU, Enbiya: “7 No’lu Kütahya Şer‘iyye Sicili Defterinin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• EBÛ ZEHRA, Muhammed: el-Ahvâlü’ş-şahsiyye, 2. bs., Dâru’l-fikri’l-Arabî, y.y., 1950.
• “Ehliyyet”: el-Mevsuatu’l-fıkhiyye, C: VII, Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt, 1986.
• ERBAY, Celal: “Nafaka”, DİA, C: XXXII, TDV Yayınları, İstanbul, 2006.
• Eyüp Mahkemesi 74 Numaralı Sicil, haz. Kılıç, Hüseyin vd., İSAM Yayınları, İstanbul, 2011.
• GÜNGÖREN, Ayşe: “12 Numaralı Konya Şer‘iyye Sicili Değerlendirme ve Transkripsiyon”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü¬sü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• GÜZEY, Ahmet Rıfat: “Sicillerine Göre XVll. Yüzyıl Sonları XVlll. Yüzyıl Başla¬rında Kastamonu”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü¬sü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• “Hacr”: el-Mevsuatu’l-fıkhiyye, C: XVII Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt, 1990.
• HALEBÎ, İbrahim b. Muhammed b. İbrahim: Mülteka’l-Ebhur, thk. Vehbî Süleyman el-Ulbânî, y.y., y.y., 2 Cilt, 1986.
• HALLÂF, Abdulvehhâb: el-Ahvâlü’ş-şahsiyye, 2. bs., Dâru’l-kalem, Kuveyt, 1990.
• HUDÂRÎ, Muhammed b. Afîfî el-Bâcûrî: Usûli’l-fıkh, el-Mektebetü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, İskenderiye, 2002.
• İBN ÂBİDÎN, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımaşkî: Reddü’l-muhtâr ale’d-dürri’l-muhtâr, thk. Ali Muhammed Muavvid, Dâru Âlemi’l-Kütüb, Riyad, 12 Cilt, 2003.
• İBN KUDÂME, Muvaffakuddîn Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Mu¬hammed: el-Muğnî, 3. bs., thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî, Dâru Âlemü’l-Kütüb, Riyad, 15 Cilt, 1997.
• İBN MANZÛR, Muhammed b. Mükerrem: Lisânü’l-ʿArab, nşr. Abdullah Ali el-Kebîr, Dâru’l-Maârif, Kahire, ts.
• İBN RÜŞD, Ebü'l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed: Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid, thk. Ali Muhammed Muavved, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 2007.
• KÂSÂNÎ, Alâüddîn Ebû Bekir b. Mesûd: Bedâi‘u’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’, 2 bs., Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 7 Cilt, 1986.
• KARAKAYA, Emre: “2114 Numaralı Safranbolu Şer‘iyye Sicil Defterinin Transkripsiyonu”, Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• KAYA, Fatih Mehmet: “94 No’lu Kütahya Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bi¬limler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• KILIÇ, Meltem: “1 Numaralı Şer’iyye Sicil Defterine Göre Kalecik’in Sosyo-Ekonomik Yapısı”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bi¬limler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• KÖSE, Saffet: İslam Hukukuna Giriş, 3. bs., Hikmetevi Yayınları, İstanbul, 2003.
• KUMAŞ, Ali: İslâm Engelliler Hukuku, 3. bs., Türkiye Diyanet Vakfı Ya¬yınları, Ankara, 2020.
• KÜLEK, Ahmet: “71 Numaralı Gaziantep Şer‘iyye Sicili Transkripsiyon”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Li¬sans Tezi, 2010.
• LATİFOĞLU, Abdurrahman: “2110/296 Numaralı Trabzon Şer‘iyye Sicilinin Transkribi ve Değerlendirilmesi”, Ondokuz Mayıs Üniversi¬tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• “Mehr”: el-Mevsuatu’l-fıkhiyye, C: XXXIX, Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt, 2000.
• MERĞÎNÂNÎ, Ebü'l-Hasan Burhânüddîn Ali b.Ebî Bekr b. Abdilcelil: el-Hidâye şerhu Bidâyeti’l-mübtedî, thk. Muhammed Adnan Derviş, Dâru’l-Erkâm, Beyrut, 2 Cilt, t.y.
• MOLLA HÜSREV: Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Ġureri’l-ahkâm, Mir Muhammed Kütüphanesi, İstanbul, 2 Cilt 1890.
• MUZAFFEROVA, Saadet: “Üsküdar Kadılığı 420 Numaralı Şer‘iyye Sicili Defte¬ri”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2012.
• “Nafaka”: el-Mevsuatu’l-fıkhiyye, C: XLI, Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt, 2002.
• NARİNÇ, Ökkeş: “64 Numaralı Gaziantep Şer’iyye Sicili’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirmesi”, Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• “Nikâh”, el-Mevsuatu’l-fıkhiyye, C: XLI, Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt, 2002.
• “Nüşûz”, el-Mevsuatu’l-fıkhiyye, C: XL, Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt, 2001.
• PEZDEVÎ, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Alî b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm: el-Usûl, Mektebetü Mişkâti’l-İslâmiyyeti, y.y., t.y.
• SAHNÛN, Abdüsselâm b. Said et-Tenûhî: el-Müdevvenetü’l-kübrâ, Darü’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 4 Cilt 1994.
• SERAHSÎ, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed: el-Mebsût, Dâru’l-Marife, Beyrut, 31 Cilt, t.y.
• _______________: Usûlü’s-Serahsî, thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 2 Cilt, 1993.
• “Süknâ”: el-Mevsuatu’l-fıkhiyye, C: XXV, Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt, 1992.
• ŞAHİN, Yonca: “Safranbolu 2112 Numaralı Şer’iye Sicili Transkribi”, Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• ŞÂFİÎ, Muhammed b. İdris: el-Ümm, thk. Rıfat Fevzi Abdulmuttalib, Darü’l-Vefâ, y.y., 11 Cilt, 2001.
• ŞEYHÜLİSLAM ÇATALCALI ALİ EFENDİ: Fetavâ-yı Ali Efendi, TBMM Kütüphanesi Eser No: 1927/841, İstanbul, 1894.
• ŞEYHÜLİSLAM FEYZULLAH EFENDİ: Fetâvâ-yı Feyziye, haz. Kaya, Süleyman, Klasik Yayınları, İstanbul 2009.
• ŞEYHÜLİSLAM MİNKÂRİZÂDE EFENDI: Fetâvâ-yı Yahya Efendi, British Museum, No. 135, Londra, 65a-92b-93a.
• ŞÎRÂZÎ, Ebû İshak Cemalüddîn İbrahim b. Ali b. Yusuf: el-Mühezzeb fî fık¬hi’l-İmam eş-Şafiî, Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, Beyrut, 3 Cilt, 1995.
• ŞİRBÎNÎ, Muhammed b. Ahmed el-Hatîb: Muğni’l-Muhtâc ilâ ma’rifeti meânî elfâzi’l-Minhâc, Dâru’l-Marife, Beyrut, 4 Cilt, 1997.
• “Talâk”: el-Mevsuatu’l-fıkhiyye, C: XXIX, Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt, 1993.
• TANRİSEVEN, Ruken: “12 No’lu Antalya Şer‘iyye Sicili Defterine Göre 1862-1864 Yılları Arasında Antalya Şehrinin İdari ve Sosyo-Ekonomik Du¬rumu”, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yük¬sek Lisans Tezi, 2007.
• TAŞIN, Mustafa Fırathan: “651 Numaralı Konya Şer‘iyye Sicili Değerlendir¬me ve Transkripsiyon”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• TEKDAL, Danyal: “208 Numaralı Mardin Şer’iyye Sicili”, Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• TUZCU, Zeynep: “Üsküdar 489 Numaralı Şer‘iyye Sicili”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• “Velâyet”: el-Mevsuatu’l-fıkhiyye, C: XLV, Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt, 2002.
• YALÇINKAYA, Nurullah: “408 Numaralı Lice Şer‘iyye Sicili’nin Transkripsiyo¬nu ve Değerlendirilmesi”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilim¬ler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• YAMAN, Ahmet: İslâm Aile Hukuku, 4. bs., Yediveren Yayıncılık, Konya, 2002.
• ZEYDAN, Abdulkerim: el-Vecîz fî Usûli’l-fıkh, Müessesetü Kurtuba, Beyrut, 1987.
• ZEYLA’Î, Fahruddin Osman b. Ali b. Mihcen: Tebyînü’l-hakâik şerhu Ken¬zi’d-dekâik, Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, Bulak, 6 Cilt, 1896.
• ZUHAYLÎ, Vehbe: Usûli’l-fıkhı’l-İslâmî, Dâru’l-Fikr, 2 Cilt, Şam, 1986.