HUNCA CHÜ-TZ’U SANININ ÇÖZÜMÜ

Yıl 2023, Cilt: 135 Sayı: 267, 221 - 232, 09.12.2023

Yusuf Gedikli

https://doi.org/10.55773/tda.1345322

Öz

Makalede Hunların MÖ 72, 30 ve 1 ile MS 13 ve 18 tarihlerinde Çinliler tarafından kayda alınan Chü-tz’u unvanı incelenmiştir. Çin kaynakları bu unvanın “prenses, konçuy” anlamında olduğunu yazarlar.
de Groot, G. Nemeth, Chü-tz’u unvanını bildiğimiz Türkçe kız sözcüğüyle bir ve aynı saymışlardır. H. N. Orkun, A. Caferoğlu, L. Rasonyi eserlerinde bu bilgiyi tekrarlamışlardır.
Çince Chü-tz’u ses çevrimi Hunca *kisig sözcüğünün karşılığıdır. Unvanı gerçek anlamı olan “prenses” anlamında ve öteki yan anlamlarıyla birlikte Eski Uygurcada buluyoruz: Eski Uygurca kişi “2. zevce, eş, kadın 4. prenses”tir. Yine Eski Uygurca kişi “1. kişi, insan, adam, mahlûk, yaratık 3. kul, köle”dir. Ses ve anlam bakımından birbirine yakın olan bu iki kelimede bulaşma, karışma yaşanmıştır. Bununla birlikte sonraki yüzyıllarda her iki kelimeyi yine de ayırt edebiliyoruz. Örneğin Osmanlıca kişi oğlu, kişizāde “doğuştan hür olan, tutsak olmayan, asilzade”dir. Bu sözcükler Hunlardaki “prenses” anlamının biraz değişmiş şekilleridir.
Hunca *kisig, Hunların Türk ve dillerinin Türkçe olduğunu gösteren kanıtlardan sadece biridir.

Anahtar Kelimeler

Chü-tz’u, unvan, prenses, kişi, kişizâde

Kaynakça

• Ala Too Televizyonu (Kırgızca): 6 Nisan 2021, TSİ saat 18 haberleri.
• ARAT, Reşit Rahmeti: Kutadgu Bilig III - İndeks, haz. K. Eraslan - O. F. Sertkaya - N. Yüce, TKAE y., İstanbul 1979.
• Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti: Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi Adına Dilçilik İnstitutu, Şərġ - Ġərb [yayınevi], Bakü 2006, c. 2.
• Bahşayiş Lügati-Eski Oğuzca Sözlük: haz. Fikret Turan, Bay y., İstanbul 2001.
• CAFEROĞLU, Ahmet: Türk Dili Tarihi, Enderun k.e., İstanbul 1984.
• ------------------ : Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. b., Enderun k.e., İstanbul 1993.
• ÇANKAYA, Selahaddin: Kırgızca-Türkçe Sözlük, Bilge Kültür - Sanat y., İstanbul 2014.
• DİLÇİN, Cem: Yeni Tarama Sözlüğü, TDK, Ankara, 1983.
• Divanü Lügat-it-Türk Dizini: TDK, Ankara, 1972.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican: Kars İli Ağızları Ses Bilgisi, Gazi Üniversitesi y., Ankara 1983.
• GEDİKLİ, Yusuf: “Hun Türkçesi üzerine araştırma ve incelemeler - 11 : Hunların Hsü-pu, Hsiu-t’u, Hsü-lien-t’i, Hu-yen, Lan, Ho-ssu, Tu-ku ~ T’u-ko boy adlarının köken ve anlamı”, Yom, Kış 2010, Sayı: 17, s. 9-28.
• KAÇALİN, Mustafa S: Dedem Korkut’un Kazan Bey Oğuz-nâmesi, Kitabevi y., İstanbul 2006.
• KAFESOĞLU, İbrahim: Türk Milli Kültürü, 5. b., Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1988.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü ; KB y., Ankara 1992.
• Mahmûd el-Kâşgarî; Dîvânü Lügâti’t - Türk, Robert Dankoff - James Kelly yayınından çevirenler Seçkin Erdi - Serap Tuğba Yurteser, 2. b., Kabalcı y., İstanbul 2007.
• ONAT, Ayşe vd: Han Hanedanlığı Tarihi - Hsiung-nu (Hun) Monografisi, TTK, Ankara 2004.
• ORKUN, Hüseyin Namık: Hunlar, İstanbul 1939 (dış kapakta 1939, iç kapakta 1938 yazılıdır, ayrıca dış kapakta Tarık Edip Kitabevi Ankara ve İstanbul yazılıdır).
• ORUZBAYEVA, Byubina O: “Kaşgari’nin Divan’ı ve Kırgız dil tarihinin bazı sorunları”, çev. Semih Tezcan, Bilimsel Bildiriler 1972, s. 449-452.
• ÖGEL, Bahaeddin: Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, KB y., Ankara, 1981, c. 2.
• RASONYİ, Laszlo: Tarihte Türklük (çev. H. Z. Koşay), TKAE y., Ankara, 1971.
• SERTKAYA, Osman Fikri: “Türkolojide eleştiri sorunları üzerine”, TDAYB 1985, s. 152-156.
• ŞEMSEDDİN Sami: Kamus-ı Türkî, haz. Paşa Yavuzarslan, TDK, 2010.
• TANIŞ, Asım: Giovanni Molino’nun İtalyanca - Türkçe Sözlüğü ve Halk Türkçesi, Ankara 1989.
• TEKİN, Talat: Hunların Dili, Doruk y., Ankara 1993.
• TEKİN, Talat: Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, Ankara, 2000.
• TEKİN, Talat: Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı, Öncü Kitabevi, Ankara, 2004.
• TEKİN, Talat: Orhon Yazıtları, 3. b., Yıldız Yayınları, İstanbul, 2003.