İSPANYA İÇ SAVAŞI'NDA TÜRKİYE'NİN TAVRI VE SAVAŞTA YER ALAN TÜRK VATANDAŞLARI

Yıl 2024, Cilt: 136 Sayı: 270, 291 - 316, 30.10.2024

Berksan Gülsoy

https://doi.org/10.55773/tda.1394737

Öz

Bu çalışmanın amacı, İspanya İç Savaşı’nın çıkardığı etkiler karşısında Türkiye’nin nasıl bir tavır aldığını ortaya koymak ve İspanyol arşivlerinden ilk defa elde edilen malzemeler ışığında savaşta Türk vatandaşlarının yer alıp almadığını incelemektir. Çalışmanın sınırları üç başlık altında belirlenmiştir. Birinci başlıkta, İspanya İç Savaşı’na giden süreç ve savaşın ana hatları kronolojik olarak anlatılmıştır. İkinci başlıkta, İspanya İç Savaşı sırasında gündeme gelen olayların Türkiye’nin politik tavrını nasıl etkilediğine değinilmiştir. Son başlıkta ise, savaşa Türk vatandaşlarının katılıp katılmadığı analiz edilmiştir. Çalışmada İspanyol ve Türk arşivlerinden, yerli ve yabancı basından ve araştırma eserlerinden yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İspanya, Türkiye, İspanya İç Savaşı, Türk-İspanyol İlişkileri

Turkey's Attitude in the Spanish Civil War and Turkish Citizens Taking Part in the War

Öz

The aim of this study is to reveal how Turkey responded to the effects of the Spanish Civil War and to examine whether Turkish citizens took part in the war in the light of the materials obtained from the Spanish archives for the first time. The scope of the study ise determined under three titles. In the first title, the process leading to the Spanish Civil War and the main outlines of the war are explained chronologically. In the second title, it is mentioned how the events that came to the agenda during the Spanish Civil War affected Turkey's political stance. The last title analyzed whether Turkish citizens participated in the war or not. İn the study were used Spanish and Turkish archives, local and foreign press and research works.

Anahtar Kelimeler

Spain, Turkey, Spanish Civil War, Turkish-Spanish Relations

Kaynakça

• Archivo General de la Administración
• (AGA) Signatura: 82/03626, 24 Şubat 1938.
• (AGA) Signatura:82/03626, 11 Haziran 1938.
• (AGA) Signatura:82/10603, 11 Ocak 1939.
• Archivo General Militar de Ávila(AGMAV)
• (AGMAV) Código de referencia: C.3002, Signatura: 5.
• Archivo General Militar de Guadalajara (AGMG)
• Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305285, Expediente: 985.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305327, Expediente: 7143.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305363, Expediente: 12452.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305363, Expediente: 12486.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305282, Expediente: 553.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305324, Expediente: 6695.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305327, Expediente: 7167.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305385, Expediente: 3.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305279, Expediente: 64.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305298, Expediente: 2870.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305387, Expediente: 217.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305336, Expediente: 8469.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305371, Expediente: 13711.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305286, Expediente: 1048.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305326, Expediente: 6992.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305351, Expediente: 10653.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305347, Expediente: 10151.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305347, Expediente: 10042.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305348, Expediente: 10179.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305312, Expediente: 4948.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305298, Expediente: 2873.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305346, Expediente: 9944.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305280, Expediente: 264.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305310, Expediente: 4599.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305324, Expediente: 6695.
• AGMG, Texto Fondo: DCME, UI_Currens: 305282, Expediente: 484.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)
• Kurum: 30-18-1-2, Yer Bilgisi: 68-73-2.
• Kurum: 30-10-0-0, Yer Bilgisi: 129-926-14.
• Kurum: 30-18-1-2, Yer No: 74-34-17.
• Kurum: 30-18-1-2, Yer No: 78-77-15.
• Kurum: 30-18-1-2, Yer Bilgisi: 68-73-2.
• Kurum: 30-18-1-2, Yer Bilgisi: 72-14-10.
• Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi (TDA)
• Kurum: 537, Yer Bilgisi: 7438-43802-1.
• Kurum: 537, Yer Bilgisi: 7903-47571-49.
• “Asa Alper to Die- Unless!” The Volunteer for Liberty 3, Sayı 7, (1942). Erişim tarihi: 11.11.2023. https://wdc.contentdm.oclc.org/digital/collection/scw/id/14098
• “Bozcaada Açıklarında Bir Hadise Bir Asi Tahtelbahiri Bir İspanyol Vapurunu Batırdı.” Kurun (17 Ağustos 1937): 5.
• “Bozcaadada Bir Vapur Daha Torpillendi.” Tan (19 Ağustos 1937): 1.
• “Büyük Bir Sahtekârlığın Tahkikatı İlerliyor.” Cumhuriyet (8 Ocak 1939):1.
• “Celal Bayar Kabinesi Dün İstifasını Verdi.” Cumhuriyet (26 Ocak 1939): 1, 7.
• “Çanakkale Dışında Harp Meçhul Bir Tahtelbahir Bir İspanyol Gemisini Top ve Torpil Atarak Batırdı,” Tan (17 Ağustos 1937): 6.
• “Davet ve Cevabımız”, “Akdeniz Konferansı İçin Bize Yapılan Davetle Cevabımızın Metinleri.” Tan 9 Eylül 1937, s. 1, 10.
• “Dolmabahçede V. Heyetinin Mühim Bir İçtimaı.” Anadolu (25 Ağustos 1937): 1.
• “Dün Hükûmetimiz de Resmen Akdeniz Konferansına Davet Edildi.”Cumhuriyet (8 Eylül 1937): 1.
• “Ekrem Köniğ’in İadesi Hakkında Fransa Hükûmeti Nezdinde Yapılan Teşebbüse Cevab Bekleniyor.” Son Telgraf (10 Ocak 1939): 1.
• “Ekrem Könik Hakkındaki Tahkikat.” Cumhuriyet (9 Ocak 1939): 1, 9.
• “El diputado Sr. Calvo Sotelo es Sacado de su Domicilio y Asesinado.” El Sol (14 Temmuz 1936): 1.
• “El Frente Popular de Izquierdas Ha Alcanzado Un Triunfo Grande en Madrid y Provincias.” El Heraldo de Madrid (17 Şubat 1936): 1.
• “El Frente Popular Triunfa en Treinta y Tres Circunscripciónes.” La Voz (17 Şubat 1936): 3.
• “España Vota por Las Izquierdas.” La Voz, (17 Şubat 1936): 1.
• “İspanya Mültecilerini Hamil Olan Karadeniz Vapuru İspanya Sularındaki Tehlikeli Yolculuğundan Döndü.” Kurun (29 Mayıs 1937): 1,3.
• “İspanyadaki Muhariplere Tayyare Satışı.” Vakit (10 Ocak 1939): 1, 8.
• “Kaçakçılık Hâdisesi Etrafında Ankara’da Yapılmakta Olan Tahkikat Son Safhadadır.” Yeni Asır (10 Ocak 1939): 1, 5.
• “Marmaradaki Meçhul Denizalı Gemisi Hakkında Devletlere Nota Verdik.” Son Posta (26 Ağustos 1937): 1, 14.
• “Meçhul Bir Tahtelbahir Bozcaada Açıklarında Bir İspanyol Vapurunu Batırdı.” Akşam (17 Ağustos 1937): 1.
• “Meçhul Tahtelbahirlerin Hüviyeti Anlaşılmadı.” Akşam (23 Ağustos 1937): 2.
• “Mühim Bir Sahtekârlık İşi Meydana Çıkarıldı.” Akşam (8 Ocak 1939): 1.
• “Parti Grubunda Dün General Kâzım Özalp’ın İstifası İşi Görüşüldü.” Son Posta (18 Ocak 1939): 1, 11.
• “Tayyare Kaçakçılığı Rezaleti”, Son Telgraf (8 Ocak 1939): 1, 6.
• “Un Teniente de Asalto y El Señor Calvo Sotelo Fueron Asesinados, Ahora (14 Temmuz 1936): 3.
• Aladağ, Seçil. İspanya İç Savaşı ve Türkiye. Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi, 2011.
• ALBA (The Abraham Lincoln Brigade Archives). “Doneg Barberain.” Erişim tarihi: 12.11.2023. https:// alba-valb.org/volunteers/doneg-barberain/
• ALBA. “Bedros Donegian.” Erişim tarihi: 12.11.2023. https://alba-valb.org/volunteers/bedros-donegian/
• ALBA. “George Karaghuzian.” Erişim tarihi: 12.11.2023. https://alba-valb.org/volunteers/george- karantzalis/
• ALBA. “Harry Kachigian.” Erişim tarihi: 12.11.2023. https://alba-valb.org/volunteers/harry-kachigian/
• ALBA. “Jacob Chilingirian.” Erişim tarihi: 12.11.2023. https://alba-valb.org/volunteers/chilingirian-jacob/, 12 Kasım 2023.
• ALBA. “John H. Mapralian.” Erişim tarihi: 12.11.2023. https://alba-valb.org/volunteers/john- h-mapralian/
• ALBA. “Vahram Kevorkian.” Erişim tarihi: 12.11.2023. https://alba-valb.org/volunteers/vahram-kevorkian/
• Alcusón Sarasa, Antonio. “Ecos del Cirujano de Hierro: la utilización política de Joaquín Costa por parte de la dictadura de Primo de Rivera en Aragón (1923-1930).” Anales de la Fundación Joaquín Costa, Sayı 27 (2013): 89-98
• Alpaslan, Kavel. “İspanya İç Savaşı’nda Savaşan Tek Türk: Ama faşist!” Errişim tarihi: 12.11.2023. https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya-forum/2017/09/16/ispanya-ic-savasinda-savasan-tek-turk-ama- fasist
• Armaoğlu, Fahir. 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1980 Cilt: I. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1991.
• Ay, Taner. “İspanya iç Savaşındaki Türkler.” Erişim tarihi: 12.11.2023. https://www.karar.com/gorusler/ispanya-ic-savasindaki-turkler-1645113
• Aydar, Ferit Burak. İspanya İç Savaşı’nın İzinde Darbe, Devrim, Karşı-Devrim ve Faşizm. İstanbul: Agora Kitaplığı, 2017.
• Beevor, Antony. İspanya İç Savaşı 1936-1939. Çev. Onur İşçi, İstanbul: Alfa Yayınları, 2022.
• Belenli, Tuğba. “Nyon Konferansı (10-14 Eylül 1937)”, Atatürk Ansiklopedisi, Erişim tarihi: 08.11.2023. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/nyon-konferansi-10-14-eylul-1937/?pdf=3426
• Birlik, Gültekin K. “İspanya İç Savaşında (1936-1939) Türkiye’nin Dış Politikası.” Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi 12, Sayı 24 (Güz 2016): 122-155.
• Black, Jeremy. Kısa İspanya Tarihi. Çev. Yavuz Alogan, İstanbul: Say Yayınları, 2020.
• Broué, Pierre. Temime, Emile. İspanya İç Savaşı. Çev. Aydın Emeç, İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1976.
• Carr, Edward Hallett. Komintern ve İspanya İç Savaşı. Yay. Haz. Tamara Deutscher, Çev. Ali Selman, İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Casanova, Julián. İspanya İç Savaşı’nın Kısa Tarihi. Çev. Uygur Kocabaşoğlu, İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Casanova, Julián. The Spanish Republic and Civil War. Çev. Martin Douch, Cambridge: Cambridge University Press, 2010.
• Çakmak, Zafer. “İspanya İç Savaşı Sırasında İki İspanyol Ticaret Gemisinin Bozcaada Açıklarında Batırılması.” Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı 179, (Nisan 2009): 105-115.
• Çakmak, Zafer. İkinci Dünya Savaşı Öncesi Akdeniz’de Korsan Denizaltılar Sorunu Nyon Antlaşması. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2009.
• Dinamo, Hasan İzzettin. “Kendileri.” Türkiye Yazıları 1 (Nisan 1977): 25-30.
• Dinamo, Hasan İzzettin. “Şazi’nin Destanı.” Türkiye Yazıları 5 (Ağustos 1977): 15.
• Gaceta de la República. 31 Ekim 1937.
• García de las Heras Gonzalez, Mariano. “La Revolución de Asturias, ¿Primer Acto de la Guerra Civil?” Ab Initio, Sayı 1 (2010): 169-194.
• Güçlü, Yücel. “Nyon Conference of 1937 on the Prevention of Piratical Acts in the Mediterranean and Turkey.” Belleten 66, Sayı 246 (Ağustos 2002): 531-547.
• Gülsoy, Berksan. “Katalonya Bağımsızlık Referandumu Bağlamında Katalan Meselesi.” içinde 21. Yüzyılda Bölgesel Sorunlar. Ed. Onur Limon, Ümran Güneş, Servet Karagöz, (Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2021), 79-100.
• Gürün, Kâmuran. Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.
• Haytoğlu, Ercan. “Cemiyet-i Akvam (Milletler Cemiyeti ve Türkiye)”, Atatürk Ansiklopedisi. Erişim tarihi: 06.11.2023. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/cemiyet-i-akvam-milletler-cemiyeti-ve-turkiye/? pdf=3726
• Işık, Gül. İspanya: Bir Başka Avrupa. Metis Yayınları, 1991.
• Íñigo Fernández, Luis E. La Historia de España en 100 Preguntas. Madrid: Ediciones Nowtilus, 2018.
• İpekçi, Abdi. İnönü Atatürk’ü Anlatıyor. İstanbul: Dünya Kitapları, 2004.
• Kaya, A. Raşit. İspanya Faşizmden Demokrasiye. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2019.
• Koç, Ulaş. “İspanya İç Savaşı’nda Savaşan İkinci Türk: Tabii ki devrimci!” Birgün. Erişim tarihi: 12.11.2023. https://www.birgun.net/makale/ispanya-ic-savasi-nda-savasan-ikinci-turk-tabii-ki-devrimci- 182135
• Kuneralp, Sinan. “İspanya İç Savaşı ve Türkiye.” Tarih ve Toplum, Sayı 37 (Ocak 1987): 6-8.
• Kuneralp, Sinan. “İspanya İç Savaşı’nda Uçak Ticareti ve Ekrem König.” Tarih ve Toplum, Sayı 60 (Aralık 1988): 6-7.
• Kutlu, Mehmet Necati. “İspanya İç Savaşı Dönemi Türk-İspanyol İlişkilerine Dair Düşünceler ve Bir Örnek Olay.” Las Relaciones Turco-Españolas a lo Largo de la Historia- Tarih Boyunca Türk İspanyol İlişkileri. Yay. Haz. Zeynep Kaleli, Çağla Işıl Soykan, Cafer Naim Koçtürk, (Madrid: Editorial Tam, 2008), 87-98.
• Lacomba Avellán, Juán Antonio. La Crisis Española de 1917. Madrid: Ciencia Nueva, 1970.
• Lavín, Carlos Veci, Javier Martínez Sellers. “La Relevancia de la Acción de Vargas - Noviembre de 1833 en la Primera Guerra Carlista: del Mito al Hecho.” Monte Buciero, Sayı: 15 (2011):57-94.
• Morales Lezcano, Víctor. “İspanya ve Türkiye: Birbirlerini Tanımamazlıktan Yakınlaşmaya Doğru.” Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM) 2, Sayı 2 (Ocak 1991): 217-229.
• Navarro Navarro, Javier. “Historiografía, Memoria, Silencios y Conmemoraciones la Valencia Capital de la República.” Pasado y Memoria: Revista de Historia Contemporánea, Sayı 21 (2020): 73-104.
• Ochoa Brun, Miguel Ángel. Historia de la Diplomacia Española. Madrid: Ministerio de Asuntos Exteriores, 2002.
• Orwell, George. Katalonya’ya Selam. Çev. Jülide Ergüder, İstanbul: Alan Yayıncılık, 1985.
• Phillips Jr, William D., Phillips, Carla Rahn. İspanya’nın Kısa Tarihi. Çev. Tuna Erkmen, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Puell de la Villa, Fernando. “La Batalla del Ebro.” IV Congreso İnternacional de la Cátedra Extraordinaria Complutense de Hıstoria Militar La Batalla: Análisis Históricos y Militares, Ed. Magdalena de Pazzis Pi Corrales, Ana Sanz de Bremond y Mayáns, Carlos Díaz Sánchez, (Madrid; 2020): 1043-1087.
• Quiroga Fernández de Soto, Alejandro Cirujano de Hierro. “La construcción carismática del general Primo de Rivera.” Ayer: Revista de Historia Contemporánea 91, Sayı 3 (2013): 147-168.
• Romero, Miguel. Bask Ülkesi ve Katolonya’da İspanya İç Savaşı. Çev. Masis Kürkçügil, İstanbul: Yazın Yayıncılık, 1996.
• Sánchez Ruano, Francisco. Islam y Guerra Civil Española: Moros con Franco y con La República. Madrid: La Esfera de los Libros, 2004.
• Sander, Oral. Siyasi Tarih 1918-1994. Ankara: İmge Kitabevi, 1996.
• Sandoval, José, Manuel Azcárate. İspanya İç Savaşı 1936-1939. Çev. Mehmet Harmancı, İstanbul: Köprü Yayınları, 1969.
• Sertel, M. Zekeriya. “Nefret Uyandıran Son Kaçakçılık Hadisesi.” Tan (10 Ocak 1939): 1, 10.
• Solmaz, Elçin. “Karanlıkta Kar Yağıyor: İspanya İç Savaşı’nın Türkiye Solunda Yansımaları.” Gelenek, Sayı 141 (Mayıs 2019). Erişim tarihi: 11.11.2023. https://gelenek.org/karanlikta-kar-yagiyor-ispanya-ic-savasinin-turkiye-solunda-yansimalari/
• Soysal, İsmail. Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları 1. Cilt (1920- 1945). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2000.
• Şenyıldız, Özlem. “Hedefine Ulaşan Bir Askeri Darbe Girişimi ve İspanyol İç Savaşı (1936-39).” Turkish Studies 12, Sayı 16 (2017): 439-452.
• Şimşir, Bilal N. “Cumhuriyetin İlk Çeyrek Yüzyılında Türk Diplomatik Temsilcilikleri ve Temsilcileri (1920-1950).” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi 22, Sayı 64-65-66 (Mart-Temmuz-Kasım 2006): 15-89.
• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 5, Cilt: 19, Birleşim: 77.
• Tunçay, Mete. “Ekrem König’in Uçak Kaçakçılığı, -Sinan Kuneralp’in İleri Sürdüğü Gibi- Milliyetçiler Adına mı, Yoksa Cumhuriyetçiler Hesabına mı Yapılmıştır?” Tarih ve Toplum, Sayı 60 (Aralık 1988): 8.
• Ulusoy, Kıvanç. “Frankizm ve Kemalizm.” içinde İspanya-Türkiye 16.Yüzyıldan 21.Yüzyıla Rekabet ve Dostluk, Ed. Pablo Martin Asuero, Çev. Peral Bayaz Çarum, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006.
• Uriarte, Carmen. Las Relaciones Hispano-Turcas durante la Guerra Civil Española 1936-1939. Madrid: Ministerio de Asuntos Exteriores Centro de Documentación y Publicaciones, 1995.
• Yarar, Ayşe. “Francisco Franco Bahamonde (1892-1975).” Atatürk Ansiklopedisi. Erişim tarihi: 06.11.2023.https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/francisco-franco-bahamonde-1892-1975/?pdf =5664