BEYLİKLER DÖNEMİNDE ORTAYA KONAN KUR'AN TERCÜMELERİNİN DİLİ HAKKINDA

Yıl 2025, Cilt: 137 Sayı: 271, 1 - 38, 28.02.2025

Nurcan Öznal Güder , Mustafa Özkan

https://doi.org/10.55773/tda.1395551

Öz

Selçuklu Devletinin yıkılmasından sonra bu devletin hâkimiyet sınırları içinde kurulan beyliklere Anadolu Beylikleri adı verilmektedir. Bunlar Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde Türkmen beyleri tarafından kurulmuşlardı. Kurulan her beylik yıkılan Selçuklu Devletinin yerini almak istediğinden birbirleriyle sürekli bir mücadele halinde bulunuyorlardı. Aralarında bu mücadele devam ederken bilimsel çalışmalara da önem veriyorlar, yönetimleri altındaki bölgelerde bilimsel çalışmalar yapılmasına da özen gösteriyorlardı. Ayrıca sanatçıları destekleyerek onların Türkçe eser yazmalarını da özendiriyorlardı. Beylerin bu yakın ilgisi sayesinde Beylikler döneminde gerek telif gerekse tercüme pek çok Türkçe eser yazılmıştır. Bunlar arasında Kur’an tercümeleri, Türk dilinin tarihsel sözlük çalışmaları ve Türk nesir dilinin gelişim çizgisini belirlemek açısından ayrı bir öneme sahiptir. Bu yazıda Beylikler döneminde yazılan Kur’an tercümeleri tanıtılıp bunların dili üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Anadolu Türkçesi, tercüme eserler, dinî içerik, Kur’an tercümeleri, Türk Dili Tarihi.

Kaynakça

• Arat, Reşit Rahmeti. “Uygurlarda Istılahlara Dair,” Türkiyat Mecmuası 7-8, (1942): 56- 81.
• Ata, Aysu. Türkçe İlk Kur’an Tercümesi, Karahanlı Türkçesi: Giriş-Metin-Notlar-Dizin. Ankara: TDK Yayınları, 2004.
• Ateş, Süleyman. Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, 1988.
• Aydar, Hidayet. “Kur’an-ı Kerim’in Tercümesi Meselesi.” Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 1993.
• Blasing, Uwe. “Yüce Allah’ın İnsanoğluna Gönderdiği Söz Nasıl Tercüme Edilir? Kur’an-ı Kerim’in Eski Anadolu Türkçesine Çevirilerine Ait Bazı Notlar.” Uluslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri 1-2 Aralık 2010 içinde s. 53-75. İstanbul 2013.
• Abdülhamit Birişik, “Kur’an,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 26, (2002): 387.
• Borovkov, A. K. Leksika Sredneaziatskogo Tefsira XII-XIII vv. Moskva 1963.
• Bilge, Mustafa L. “Yemâme,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 43, (2013): 399.
• Budu, Mariana. “Türkçe Kısasü’l-Enbiyâ Tercümeleri ve Ebû İshak İbrâhim b. el-Mansûr b. Halefi’l-Müzekkir en-Nisâbûrî’nin Kısasü’l-Enbiyâ’sının Türkçe Tercümesi.” İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 1, 60 (2020): 71-95. https://doi.org/10.26650/TUDED2020-0012
• Cumbur, Müjgân. “Kur’an-ı Kerim’in Türk Dilinde Basılmış Tercüme ve Tefsirleri.” Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, (1962): 123-141.
• Demir, Ziya. “İstanbul Kütüphanelerinde Mevcut Matbu ve Yazma Fatiha Tefsirleri.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 1987.
• Eckmann, Janos. “Kur’an’ın Doğu Türkçesine Tercümeleri.” İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 21, (1975): 15-24.
• Eckmann, Janos. Middle Turkic Glossess of the Rylands Interlinear Koran Transalation. Budapest: Akademia Kiado, 1976.
• Erdoğan, Abdulkadir. “Kur’an Tercümelerinin Dili Meselesi.” Vakıflar Dergisi, Sayı 1 (1938): 47-53.
• Ertürkoğlu, Eren. Osmanlı Edebiyatında Satıraltı Tercüme Tekniği ve Satıraltı Bir Bostan Tercümesi. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2024.
• Güder, Nurcan. “Dâstân-ı İbrahim Edhem.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1992.
• Güder, Nurcan. “Kastamonulu Şâzî, Maktel-i Hüseyn: İnceleme, Metin, Sözlük, Adlar Dizini.” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1997.
• Güder, Nurcan. İbrahim Edhem Destanı. Konya: Eğitim Kitabevi, 2011.
• Hamidullah, Muhammed. Kur’an-ı Kerim Tarihi. Çev. Abdülziz Hatip, Mahmud Kanık, İstanbul: Beyan Yayınları, 2016.
• İnan, Abdülkadir. “Şeybanlı Özbekler Çağına Ait Bir Çağatayca Kur’an Tefsiri.“ TDAY Belleten 1962, (1963): 61-62.
• İnan, Abdulkadir. Kur’an-ı Kerim’in Türkçeye Tercümeleri Üzerine Bir İnceleme. Ankara 1961.
• İnan, Abdulkadir. “Kur’an’ın Eski Türkçe ve Oğuz-Osmanlıca Çevirileri Üzerine Notlar.” TDAY-Belleten 8, (1960): 79-94.
• Topaloğlu, Ahmet, haz. Muhammed bin Hamza XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış “Satır-Arası” Kuran Tercümesi. Cilt: 1-2, İstanbul, 1976, 1978.
• Kök, Abdullah. “Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi Giriş-Metin-İnceleme-Dizin.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2004.
• Küçük, Murat. Eski Anadolu Türkçesine Ait Satır Arası İlk Kur’an Tercümesi. Ankara 2014.
• Merçil, Erdoğan. “Türkiye Selçukluları Devrinde Türkçenin Resmi Dil Olmasını Kim Kabul Etti?” TTK- Belleten, 64 (2000): 51-57.
• Barutçu-Özönder F. Sema, haz. Alî Şîr Nevâyî, Muhâkemetü’l-Lugateyn, İki Dilin Muhakemesi. Ankara 1996.
• Özkan, Mustafa. “Eski Anadolu Türkçesinde Yapılan Sure Tefsirleri ve Üves bin Hoca Osmân b. Emir İlyâs b. Evliyâ’nın Amme Cüzü Tefsiri.” Uluslararası Eski Anadolu Türkçesi Araştırmaları Çalıştayı Bildirileri (1-2 Aralık 2010)içinde 315-368. İstanbul 2013.
• Özkan, Mustafa. “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Ortaya Konan Tercümelerin Türk Diline Etkisi.” Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 3, (2011): 1-64.
• Özkan, Mustafa. “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Ortaya Konan Kuran Tercümeleri Üzerine – I.” İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 39 (2010): 115-159.
• Öztürk, Ali. “Eğirdir’de Yaşamış Bir Türk Âlimi: Muslihuddin Mustafa bin Muhammed ve Eserleri.” Tarihi, Kültürel, Ekonomik Yönleri ile Eğirdir I. Eğirdir Sempozyumu. 31 Ağustos-01 Eylül 2001.
• Öztürk, Mustafa. “Osmanlı Tefsir Kültürüne Panaromik Bir Bakış.” Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları-1 içinde 91-160, ed. Bilal Gökker vd. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Yayınları, 2011.
• Sağol, Gülden. An Inter-Linear Translation of the Qur’an into Khwarazm Turkish, Introduction, Text, Glossary and Facsimile, Introduction and Text. V. 1. Harvard University 1993.
• Sağol, Gülden. Glossary. V. 2. Harvard University 1995.
• Sağol, Gülden. Facsimile of the MS Süleymaniye Library, Hekimoğlu Ali Paşa No 2, Section One: 1b-300b. V. 3. Harvard University 1996.
• Sağol, Gülden. Facsimile of the MS Süleymaniye Library, Hekimoğlu Ali Paşa No 2, Section Two: 301a-587b. V. 4. Harvard University 1999.
• Taş, İsmail. “15. yüzyıla Ait Enfesü’l-Cevâhir Adlı Yazma Üzerinde Dil İncelemesi.” Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2008.
• Taş, İbrahim. “Çağatayca Kur’an Tefsiri (21a-41b): Girirş-Metin-Dizin” (Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2001).
• Togan, Zeki Velidi. “Londra ve Tahran’daki İslamî Yazmalardan Bazılarına Dair.” İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi 3, 1-2 (1959-1960): 133- 160.
• Topaloğlu, Ahmet. “Kuran-ı Kerim’in İlk Türkçe Tercümeleri ve Cevâhirü’l-Asdaf.” Türk Dünyası Araştırmaları, 27 (1983): 58-66.
• Topaloğlu, Ahmet. “Cevâhirü’l-Asdâf Üzerinde Yapılan Çalışmalar ve Zajaczkowski’nin Eseri.” Türklük Araştırmaları Dergisi 2, (1986): 161-183.
• Topaloğlu, Ahmet. Muhammed bin Hamza, XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış “Satır-Arası” Kuran Tercümesi, Giriş-Metin. I. Cilt, İstanbul 1976.
• Topaloğlu, Ahmet. Muhammed bin Hamza, XV. Yüzyıl Başlarında Yapılmış “Satır-Arası” Kuran Tercümesi. 2 Cilt, İstanbul 1978.
• Usta, Halil İbrahim. Orta Asya Kur’an Tefsiri Metin- Tıpkıbasım. Ankara 2011.
• Usta, Halil İbrahim ve Ebulfez Amanoğlu. Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı XII-XIII. Yüzyıllar. Ankara: TDK Yayınları, 2002.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri. Ankara 1988.
• Ünlü, Suat. “Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi, Giriş-Metin-İnceleme-Dizin.” Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2004.
• Üşenmez, Emek. Türkçe İlk Kur’an Tercümelerinden Özbekistan Nüshası, Satır arası Türkçe-Farsça Tercümeli. İstanbul: Akademik Kitaplar, 2013.
• Üşenmez, Emek. Mevlânâ Yakûb-i Çerhî, Çağatay Türkçesi Kur’an Tefsiri, Tercüme-i Tefsîr-i Ya’kûb-i Çerhî, Giriş-Gramer-Metin-Dizin-Tıpkı Basım. İstanbul: Akademik Kitaplar, 2019.
• Yüce, Nuri. “Eine neu endeckte Handschrift des Mitteltürkischen.” Sprach und Kulturkontakte der türkischen Völker içinde 221-227, ed. Jens Peter Laut und Klaus Röhrborn. Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 1993.
• Zülfikar, Hamza. “Çağatayca Kur’an Tefsiri.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 1970.