TEKE YÖRESİ EFSANELERİNİN YARATILMA ESTETİĞİ

Year 2015, , 1166 - 1187, 11.10.2015

Mehmet Çelepi

https://doi.org/10.7884/teke.526

Cited By: 2

Abstract

Efsaneler, şahıs, yer ve hadiseler hakkında anlatılan, inandırıcılık vasfı olan tabiatüstü olma özellikleri barındıran anlatılardır. Efsanelerin başlıca niteliği inanış ve gerçekliktir. Efsaneler, halkın hayal dünyasıyla yaratma gücünün en güzel örnekleridir. Görsel ve ses benzerliklerden faydalanılarak oluşturulan bu efsanelerin yaratılmasında halk estetiği ön plana çıkar.
Estetik, sanatsal yaratının genel yasalarıyla sanatta ve hayatta güzelliğin bilimi anlamına gelir. Bir obje, özel bir duygu, güzellik duygusu uyandırdığı ya da uyandırmaya yetili olduğu için güzeldir. Güzellik bir objenin belli bir etki uyandırma yetisine verilen addır. Estetik, bu etkinin özünü saptamak, çözümlemek, nitelendirmek ve sınırlamak ister. Bir eserin estetikliği, insanda uyandırdığı estetik yaşantılara dayanır. Estetik yargılar kişinin kendisiyle ilgilidir.
Efsaneler diğer edebî türlerle karşılaştırıldıklarında ahenk, ritim, ölçü, kafiye söz sanatları gibi unsurları barındırmazlar. Kısa ve yoğun anlatımlardır. Bunlar, metin olarak efsanelerin estetik olma gayesinin olmadığını gösterir. Efsanenin gayesi etki faktörünü, gerginliği artırarak sağlamaktır. Efsaneler, bu etkiyi sağlayabilmek için yaratılma süreçlerinde kendi iç dinamiklerinde estetik kaygı barındırırlar. Bu etki ve gerginliği etkin, güçlü ve kalıcı kılmak için halk estetiğinden faydalanılır.
Estetik dil yaratıları olarak kabul edilen efsaneler, dinleyicileri mest eden ve kendine hayran bırakan bir sanat barındırırlar. Halk, efsanelerin yapısı içinde bulunan olay ve olgular örgüsünü, estetik kaygılarla birlikte yaratır. Bu yaratma sürecinde hayal gücü ve estetik beraber rol alır. Örneğin görsel benzerliklerden hareketle doğadaki bir taşı, bir geline; kaplumbağanın yaratılışını sahtekâr bir tüccara bağlayarak var olan gerçekliği, estetik kaygılarla ve hayal gücüyle tekrar yaratır. Bu bağlamda efsaneler bir gerçekliğin, hayal ürünü bir olay ve hikâyeye bağlanarak ve estetik bir şekilde ortaya konduğu edebî türlerdir. Halk böylelikle şahısların, mekânların, hayvanların, olayların oluşumu ve yaratılması hakkında senaryolar hazırlar. Bu senaryolar hazırlanırken görsel ve ses benzerliklerinin 

yanında belirgin özelliklerden faydalanılır.
Teke Yöresi Fethiye, Ortaca (Muğla), Acıpayam, Serinhisar, Çameli, Honaz (Denizli), Dinar, Başmakçı (Afyon), Yalvaç, Şarkîkaraağaç (Isparta), Cevizli, Akseki, Manavgat, Korkuteli ve Alanya’yı (Antalya) içine alan bir yarımada olarak kabul edilir. Bu bildiride Teke yöresinde anlatılan efsanelerin yaratılma süreçlerindeki estetik incelenecektir. Amacımız halkın efsane eksenli estetik anlayışını oluşturan kodları tespit edebilmektir. Efsanelerin incelenmesi, yöre halkının hayal gücünün ve estetik anlayışının beslendiği kültürel bellek, etkileşimler, coğrafi yer değiştirmeler hakkında bilgiler sunacaktır.
Anahtar Sözcükler: Teke Yöresi, Kültürel Bellek, Efsane, Estetik.

Keywords

-

References

• ACAR, H. (2013). Burdur Efsaneleri Üzerine Bir Araştırma. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• AYVAZOĞLU, B. (2000). İlmu’l- Cemâl. İslam Ansiklopedisi, 22, 146-148.
• BASCOM, W. R. (2006). Folklorun Biçimleri: Nesir Anlatılar. (çev. R. Nur Aktaş vd.). Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar I, (Editörler M. Öcal OĞUZ, vd. ), Ankara: Geleneksel Yayınları, 113-133.
• BORATAV, P. N. (1974). Türk Efsaneleri. Folklora Doğru, Sayı 35, 12–19.
• _____________________. 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• EKİCİ, M. (2004). Halk Bilimi Çalışmalarında Üçüncü Boyut. TÜBAR, XVI, 13-20.
• ERGUN, M. (1997). Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi 1. Ankara: TDK Yayınları.
• GÖDE, H. A. (2010). Isparta Efsaneleri. Isparta: Fakülte Kitabevi.
• GÜZEL, A. (2009). Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• LUTHI, M. (2006). Masalın Efsane, Menkabe, Mit, Fabl ve Fıkra Gibi Türlerden Farkı. (çev. Sevengül Sönmez). Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar I. (Editörler M. Öcal OĞUZ vd.) Ankara: Geleneksel Yayınları, 220-222.
• MORAN, B. (1991). Edebiyat Kuramları ve Eleştiri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• OSAN, M. (2006). Kuzeydoğu Denizli Yöresinde Anlatılan Efsaneler. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÖNAL, M. N. (2005). Muğla Efsaneleri. Muğla: Muğla Üniversitesi Yayınları.
• ÖRNEK, S. V. (1995). 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• ÖZENSEL, E. (2003). Sosyolojik Bir Olgu Olarak Değer. Değerler Eğitimi Dergisi, 1(3), 217-239.
• ROHRICH, L. (2006). Halk Anlatısı Araştırmasında Anlam Arayışı. Halk Biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar I. (Editörler M. Öcal OĞUZ vd.) Ankara: Geleneksel Yayınları, 153-162.
• SAKAOĞLU, S. (1980). Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• ________________. (2003a). 101 Anadolu Efsanesi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• ________________. (2003b). 101 Türk Efsanesi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• ________________. (2009). Efsane Araştırmaları. Konya: Kömen Yayınları.
• SEYİDOĞLU, Bilge. (1985). Erzurum Efsaneleri (Erzurum’da Belli Yerlere Bağlı Olarak Derlenmiş Efsaneler Üzerinde Bir İnceleme). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• TANYU, H. (1987). Türklerde Taşla İlgili İnançlar. Ankara.
• TEKİN, H. (2003). Antalya Bölgesi Efsaneleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TDK. (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• TOWNSEND, D. (2002). Estetiğe Giriş. (çev. Sabri BÜYÜKDÜVENCİ). İstanbul: İmge Kitabevi.
• TUNALI, İ. (2001). Estetik. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• TURAL, S. (2000). Roman Teorisi Üzerine Düşünceler. Türk Yurdu, Türk Romanı Özel Sayısı, 20, 153-154.
• TÜRKTAŞ, M. M. (2012). Denizli Efsaneleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• WELLEK, R. (1993). Edebiyat Teorisi. (çev. Ömer Faruk HUYUGÜZEL). İzmir: Akademi Kitabevi
• YETKİN, S. K. (1938). Estetik. İstanbul: Devlet Basımevi.