TÜRK MÜZİK FOLKLORUNDA ŞİİR, MÛSİKÎ VE RAKSIN TARİHİ BİRLİKTELİĞİ

Year 2017, Volume: 6 Issue: 2, 1058 - 1079, 15.06.2017

Serdar Uğurlu

Abstract

Türk müzik folkloru,
üzerinde yeterince çalışmanın yapılamadığı alanlardan biri olarak durmaya devam
etmektedir. Türk müzik kültüründe şiir ile musikinin birlikteliği meselesi de
doğal olarak çok fazla irdelenmemiştir. Türk kültür tarihine bakılınca bu birlikteliğin,
şaman denilen dinî-mistik şahsiyetlerin törenleriyle ilk kez başladığı
görülecektir. Bu birliktelikte ayrıca üçüncü bir unsur daha vardır ki; o da
danstır. Şamanlara ait rakslar bu birlikteliğin aslında üçüncü ayağını
oluşturmaktadır. Şamanlar, incelendiğinde görülecektir ki; Türk tarihinin en
eski şairleri olmanın yanında ayrıca musikişinasları ve halk dansçılarıdır da.
Şiirin, musikinin ve raksın bir arada icra edildiği o eski icra geleneği,
Türklerin İslamiyet’i kabul etmesiyle bozulmamıştır. Bu tarihten itibaren şaman
veya kam törenlerindeki şiirin, musikinin ve raksın birlikteliği son bulmamış
aksine mahiyet değiştirerek icrasına devam etmiştir. Türk - İslam dünyasında
özellikle on üçüncü asırdan sonra Mevlevilik ve Alevi-Bektaşilik gibi tasavvufi
ekollerin sayılarının artması sonucu, bu üçlü birliktelik daha farklı bir
mecraya sürüklenerek devam etmiştir. Tasavvufi gelenek çerçevesinde şiir, musiki
ve raks, Mevlevilik adabına uygun olarak “Mevlevi Semâ’ Töreni”ni oluştururken;
Alevi-Bektaşi geleneği çerçevesinde ise şiir ve musikiye “Alevi-Bektaşi Semâh
Töreni” eşlik etmiştir. XVI. Asırdan itibaren ise tasavvufi cereyana ek olarak
âşıklar ortaya çıkmış ve âşıklık geleneği çerçevesinde din dışı konularda
yazdıkları şiirleri sazları ile icra etmeye başlamışlardır. Âşık sanatında
farklı olarak sadece şiir ile musikinin birlikteliğinden bahis
olunabilmektedir. Ritüellerin zayıflaması ile şiir ile musiki üçlü
birliktelikten ayrılarak raksın dışında bir bütün vücuda getirmişlerdir. 

Keywords

Şiir, Musiki, Raks, Dans, Âşık Musikisi, Mevlevi Semâ’ı, Bektaşi Semâhı, Şaman Musikisi

References

• AK, A. Şahin. (2014). Türk Musikisi Tarihi (III. Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
• AK, A. Şahin. (2016). Türk Din Musikisi Cami ve Tekke Musikisi (4. Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
• AKDOĞAN, B. (2003). “Türk Din Musikisinin Anadolu'da Doğuşu ve Tarihi Seyri Hakkında Bazı Mülâhazalar”. Ankara Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 44. Sayı 1.
• ARAZ, R. (1995). Harput’ta Eski Türk İnançları ve Halk Hekimliği. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• BERKER, E. (2003). “Türk Musikisinde Dönemler”. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi Dün-Bugün-Yarın, Eylül 2003, Sayı: 80, s. 77-88, İstanbul.
• BORATAV, P. Naili. (1984). 100 Soruda Türk Folkloru (II. Baskı). İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• BUDAK, O. Atilla. (2000). Türk Müziğinin Kökeni-Gelişimi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ELÇİ, A. Coşkun. (1999). “Semâh Geleneğinin Uygulanması”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Velî Araştırmaları Dergisi, Sayı:12. s.
• ELİADE, M. (1999). Şamanizm. (Çeviren İsmet Birkan) Ankara: İmge Kitabevi Yayınları. (Original work published 1983).
• ERGİN, E. (1995). “Türklerde Dini Danslar”. Ankara Üniversitesi, Dil, Tarih ve Coğrafya Fakültesi, Tiyatro Araştırmaları Dergisi, Sayı: 12, Sayfa: 111-121.
• EROĞLU, T. (1999). Halk Oyunları El Kitabı. İstanbul: Mars Basım Hizmetleri.
• GÖMEÇ, S. (2006). Türk kültürünün Ana Hatları. Ankara: Akçağ Yayınları.
• İNAN, A. (1976). Eski Türklerin Dini Tarihi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri: 9, Milli Eğitim Basımevi.
• İNAN, A. (2000). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• KALAFAT, Y. (2004). Altaylar’dan Anadolu’ya Kamizm-Şamanizm. İstanbul: İstanbul Yeditepe Yayınevi.
• KAFESOĞLU, İ. (1997). Türk Milli Kültürü (15. Baskı). Ankara: Ötügen Yayınları.
• KAYGISIZ, M. (2000). Türklerde Müzik. İstanbul: Analiz Basım Yayın Tasarım Uygulama Limtd. Şirketi.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad. (2003). Türk Edebiyatı Tarihi (5. Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad. (2004). Edebiyat Araştırmaları I (4. Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Meydan Larousse Büyük Lûgat ve Ansiklopedi, (1985). “Semâh Maddesi” İstanbul: Meydan Yayınevi, Meydan Gazetecilik ve Neşriyat Ltd. Şti., 11. Cilt, s.164.
• OCAK, A. Yaşar. (2005). Alevi ve Bektâşî İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• OCAK, A. Yaşar. (2011). Babaîler İsyanı, Aleviliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslam-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• ÖGEL, B. (1991). Türk Kültür Tarihine Giriş, IX. Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ÖZTUNA, Y. (1987). Türk Musikisi Teknik ve Tarihi. İstanbul: Kent Basımevi.
• PALA, İ. (Ed.). (1995). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü (3rd ed., Vols. 375). Ankara: Akçağ Yayınları.
• RASOYNİ, L. (1971). Tarihte Türklük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• ROUX, J. Poul. (2006). Orta Asya Tarih ve Uygarlık (2. Baskı), (Çev. Lale Arslan). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• ROUX, J. Poul. (2006). Türklerin ve Moğolların Eski Dini (Çev. Aykut Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• TANRIKORUR, Ç. (1998). Türk Müzik Kimliği, İstanbul: Dergâh Yayınları.
• TANYU, H. (1978). Türklerin Dini Tarihçesi. İstanbul: Türk Kültür Yayını Özdemir Basımevi.
• TANYU, H. (1978). Türkiye’de Adak ve Adak Yerleri. Ankara: Elips Kitap Yayınları.
• TEKİN, N. (2010). Türklük ve Alevilik-Bektâşîlik. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık.
• TUNALI, T. (1966). “Türk Musikisi Tarihi Nasıl İncelenir?”, Hayat Tarih Mecmuası, Sayı:8, s.39-41, İstanbul.
• TURAN, Ş. (2000). Türk Kültür Tarihi (Gözden Geçirilmiş Üçüncü Baskı). Ankara: Bilgi Yayınevi.
• UĞURLU, S. (2013). “Tür, Şekil ve Makam Örnekleminde, Halk Edebiyatının Sunumunda Yeni Bir Yöntem Önerisi”. Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, Sayı:1, s.161-182, Kastamonu.
• UĞURLU, S. (2014). “Türk Kültüründeki Dini Rakslara Birkaç Örnek”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 7, Sayı: 29, s.822-834.
• UYGUN, M. Nuri. (2008). “Er-Risâletü’ş-Şerefiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Cilt:35, Ankara.
• ÜÇÜNCÜ, Kemal. (2002). “Bektaşilik”. Türkler Ansiklopedisi (Çilt 7, s. 722-731). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• VURAL, F. Goher. (2016). İslamiyet’ten Önce Türklerde Kültür ve Müzik (Hun, Kök Türk ve Uygur Devletleri). Ankara: Ötüken Yayınları.