TARAMA SÖZLÜĞÜ’NDE TÜRKÇE DİNÎ TERİMLER

Year 2019, Volume: 8 Issue: 3, 1402 - 1436, 03.10.2019

Fecri Yavi

Abstract

Yeni
benimsenmiş dinlerin Türkçede yol açtığı değişiklikler önemli bir yer
tutmaktadır. Bunlar, yeni kelime ve terimleri Türkçeye dâhil ederken dilin
bünyesinde bulunan bazı kelimelerin de önce kullanım sahasının daralmasına daha
sonra da kullanımdan düşmesine neden olur. Böylelikle Türkçe bazı kelimeler
inancın etkisiyle ölü kelimeler tanımına dâhil edilir.

Önce
yeni inanca ait kelimelere Türkçe karşılıklar bulunur. Zamanla yeni benimsenen
dinin sunduğu kelime ve tanımlar ağır basar. Dinî terimlere Türkçe kelimeler
bulmak Uygur ve Karahanlı Dönemlerinde daha yoğunken sonraki dönemlerde bu
durum etkisini kaybetmiştir. Dinî terminoloji sonraki yüzyıllarda dile olan
hâkimiyetini hissettirse de Eski Oğuz Türkçesi ve Osmanlı Türkçesinde Türkçe dinî
terimler kullanılmaya devam etmiştir. Çalışmamızda kaynak aldığımız Tarama Sözlüğü, 13-19. yüzyılları
arasında yazılmış eserlerin taranmasıyla oluşturulmuştur. Sözlükteki tanıklarda
dinî terimlerin Türkçe karşılıklarının çokluğu dikkat çekecek ölçüdedir. Dinî
kelime ve terimlerin Türkçe karşılıkları belirlenip örnekleriyle birlikte
çalışmamıza alındı. Çalışmanın yabancı kelimelere Türkçe karşılıklar
bulunmasına dair yapılacak art zamanlı incelemelere katkı sağlayacağı
düşüncesindeyiz. 

Keywords

Dinî terimler, Tarama Sözlüğü, Türkçe karşılık, inanç, Eski Oğuz Türkçesi

References

• Aksan, D. (1968). Kelimelerin ölümü olayı ve Türk yazı dilindeki örneklerinde Arapça ve Farsça unsurların etkisi üzerine notlar. Necati Lügal Armağanı. Ankara.
• Altuğ, M. (1999). Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü esasında eski Anadolu Türkçesinde isimden isim yapma ekleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde: Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ay Akyıldız D. (2017). Tarama sözlüğü: sözlükbilimi ilkeleri çerçevesinde betimsel ve eleştirel bir değerlendirme. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, LVI.
• Çağatay, S. (1968). Türkçede dinî tabirler. Necati Lügal Armağanı. Ankara: Türk Dil Kurumu, 191-198.
• Çağatay, S. (1972). Divânü Lügâti’t-Türk’te inançla ilgili sözler. Türk Dil Kurumu: Türk Dil Kurultayı, Bilimsel Bildiriler. 385-391.
• Çatak, A. (2012). Mu’inü’l- Mürîd’de Allah tasavvuru ve Kur’an’dan temelleri. Gümüşhane Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(2), 219-224.
• Dilçin, C. (1983). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: Tük Dil Kurumu Yayınları.
• Eker, S. (2006). Kutadgu Bilig’de (teñri azze ve celle ögdisin ayur) Türkçe İslami terimlerin kaynakları üzerine. Bilig, 38, 103-122.
• Erdem, S. (2011). Derleme ve tarama sözlüklerindeki ortak maddelerin karşılaştırılması (fiil). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erdoğan, İ. (2016). Divânu Lugâti’t- Türk’te yer alan bazı dinî kavramlar. Jourmal of İslamic Research, 164-172.
• İsi, H. (2017). Türkiye Türkçesindeki bazı dinî terimlere tarihi metinlerle karşılaştırılmalı bakış. Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(13), 476-522.
• Karahan, A. (2017). Karahanlı dönemi Türkçe Kur’an çevirilerinde allah’ın ad ve sıfatları hakkında. Türklük Bilimi Araştırmaları XLI/ 2017, 127-156.
• Memmedova, A. (2017). Mukaddimetü’l- Edeb’de Türkçe İslami terimler. Marmara Türkiyat Araştırmaları (MUTAD), 2017; IV (II), 449-462.
• Ölmez, M. (2005). Türkçede dinî tabirler. Türk Dilleri Araştırmaları, 15, 213-218.
• Önler, Z. (2009). Karahanlı dönemi metinlerinde inançla ilgili terimler. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(16), 187-197.
• Özavşar, R. (2013). Tarama sözlüğü ve Türkçe sözlük’e göre anlam değişmeleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Özçelik, S. (2017). Süheyl ü nevbahâr ve tarama sözlüğü’nde boyla- fiili üzerine düzeltmeler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(4), 2114-2121.
• Özönder, Barutçu F. S. (2003). Erken orta Türkçede Buddhist ve İslamî terminolojisi üzerine bir karşılaştırma. Kök Araştırmalar, 2003 Bahar, V/I, 13-31.
• Şarlı, M. (2002). Tanıklarıyla tarama sözlüğü’nde, garin-nâme’deki tanıklığına başvurulmamış kelimeler. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13, 225-237.
• Şerifoğlu, Y. (2019). “Haram” ve “yasak” sözlerinin anlam ilişkisi üzerine bir inceleme. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8(1), 122-132.
• Tarama sözlüğü I-VIII (2009), 3. Baskı. Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları.
• Tepeli, Y. (1997). VIII. yüzyıldan xv. yüzyıla kadar dinî metinler ve Türkçe. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 13- 22.
• Tietze, A. (1993). Tarama sözlüğü. Türk Dilleri Araştırmaları, 3, 267-270.
• Tietze, A. ve Tekin, T. (1989). Tarama sözlüğü üzerine bazı açıklamalar. Erdem, 5(13), 285-293.
• Tietze, A. ve Tekin, T. (1994). Tarama sözlüğü üzerine bazı açıklamalar. Türk Dilleri Araştırmaları, 4, 159-169.
• Üstüner, A. (2012), Türkçenin tarihî gelişmesi. I. Baskı. Elazığ: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Üşenmez, E. (2006). Türkçe ilk Kur’an tercümesi ve tercümedeki İslamî terimlerin Türkçe kaynakları üzerine. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 89-99.
• Üşenmez, E. (2013). Yunus Emre Divanında Türkçe İslami terimler. Turkish Studies, 8(3), 625-644.
• Yavi, F. (2019). Anonim bir ilmihâl ve bu ilmihâlde geçen dil uyumuna aykırı örnekler. Birey ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1), 97-120.