SENGLAH SÖZLÜĞÜNDEKİ YANLIŞLAR ÜZERİNE

Year 2020, Volume: 9 Issue: 2, 530 - 552, 15.06.2020

Farhad Rahimi

Abstract

Çağatay Türkçesi, 13. yüzyılın başlarından 20. yüzyılın başlarına kadar kullanılan bir yazı dilidir. Nevayi'nin ölümünden sonra, onun eserlerinin kolayca okunması için, İslam dünyasının her bir köşesinde çeşitli sözlükler yazılmaya başlandı. Genellikle Osmanlı İmparatorluğu, İran, Azerbaycan, Hindistan ve Türkistan’da yazılan ve Türk dilinin gelişmesi tarihi için çok büyük bir değere sahip olan bu sözlükler bir sözlükçülük ekolü oluşturmuştur. İran sahasında da Ali Şir Nevayi'nin eserlerini anlamak üzere birçok Çağatay Türkçesi sözlüğü düzenlenmiştir. Bunlardan bir tanesi Mirza Mehdi Han Esterabadi tarafından H 1172-1173’te (1758-1760) İran’da yazılmış Çağatay Türkçesi-Farsça bir sözlük olan Senglah’tır. Bu çalışmada önce eser, eserin üzerinde yapılan çalışmalar ve el yazması nüshaları hakkında bilgi verilmiş daha sonra Senglah’ta bulunan yanlışlar üzerinde durulmuştur.

Keywords

Çağatay Türkçesi, Çağatay Türkçesi Sözlükleri, Nevayi, Sözlük Bilimi, Mirza Mehdi Han Esterabadi, Senglah, İran, 18. yüzyıl

References

• ‘Abdu'llāh Vaŝŝāf. Tāríĥ-i Vaŝŝāf (Ferheng-i Vaŝŝāf bölümü). İran-Tahran Meclis Ktp., Sebt No. 2221 taş basması (Bombay, H 1269). FV
• ‘Abdu'llāh Vaŝŝāf. Tāríĥ-i Vaŝŝāf. İran-Tahran Meclis Ktp., Sebt No. 2221 taş basması (Bombay, H 1269). Vassaf
• ‘Alí Şír Nevāyí (20 cilt) (1987-2003). Taşkent: Özbekistan SSR Fenler Akademiyası. Eser-Özb
• ‘Alí-şír Nevāyí (1289/1872). Mahbūbu'l-Ķulūb. İstanbul: Matbaa-yı Amire. MK-Amire
• ‘Alí-şír Nevāyí. Dívān-ı Ġazaliyyāt-ı Nevāyí. İran-Tahran Meclis Ktp., No. 15229 el yazması. Divan-Yazma
• ‘Alí-şír Nevāyí. Ĥamse-yi Emír ‘Alí-şír Nevāyí. İran-Tahran Meclis Ktp., No. 214629 taş basması. Hamse-Taşbasma
• ‘Alí-şír Nevāyí. Külliyāt-ı Nevāyí. cilt I, Fransa-Millî (Paris Bibliotheque Nationale) Ktp., No. 316 el yazması. Külliyat-Yazma1
• ‘Alí-şír Nevāyí. Külliyāt-ı Nevāyí. cilt II, Fransa-Millî (Paris Bibliotheque Nationale) Ktp., No. 317 el yazması. Külliyat-Yazma2
• ‘Alí-şír Nevāyí. Külliyāt-ı Nevāyí. Tebriz-Millî Ktp., No. 3582 el yazması. Külliyat-Yazma-TB
• Abdu'l-Cemíl Naŝírí. Kitāb-ı Türkí. Tahran Üniversitesi-Merkez Ktp., No. 8336 el yazması. NS
• Abik, Ayşehan Deniz (1993). Ali Şir Nevayi'nin Risaleleri Tarih-i Enbiya ve Hükema, Tarih-i Müluk-i Acem, Münşeat: Metin Gramatikal İndeks-Sözlük (2 cilt). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. TM
• Arat, R. R. (2006). Gazi Zahíreddin Muhammed Babur: Baburnāme. İstanbul: Kabalcı. Arat
• Atalay, B. (1986). Divanü Lugâti’t-Türk. cilt I-IV, Ankara: TDK. DLT-Atalay
• Bābür. Tüzük-ı Bābürí. Tahran-Melik Millî Ktp., No. 2948 el yazması. TB-Yazma-ML
• Bābür. Vaķāyi‘-i Bābürí. Tahran-Gülistan Ktp., No. 2249 el yazması. TB-Yazma-Gülistan
• Barutçu Özönder, S. (2011). ‘Alí Şír Nevāyí: Muģākemetü'l-Luġateyn (İki Dilin Muhakemesi). 2. baskı, Ankara: TDK. MU
• Clauson, Sir G. (1960). Sanglax: A Persian guide to the Turkish language by Muhammad Mahdí Xān. London. Cl
• Clauson, Sir G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. London: Oxford Üniversitesi.
• Çelik Şavk, Ü. (2011). ‘Ali Şir Nevayi: Leylí vü Mecnūn. 2. baskı, Ankara: TDK. LM
• Danişpejuh, Muhammed Taki (Ş. 1340). Fihrist-i Nüshaha-yı Hatti-yi Kitabhane-yi Merkezi-yi Danişgah-i Tahran. cilt 14, Tahran: Danişgah-i Tahran.
• Dilçin, C. (1983). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: TDK. Tarama
• Dinçer, L. (1970). Lušfí Kitāb-ı Gül Nevrūz. Yayımlanmamış Mezuniyet Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü. GN
• Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und Mongolische elemente im Nuepersischen. Band I-IV, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH. Doerfer
• Efşar, İrec, Danişpejuh, Muhammed Taki (Ş. 1352). Fihrist-i Kitabha-yı Hatti-yi Kitabhane-yi Millî-yi Melik, cilt 1, Kitabha-yı Arabi ve Türki: Bahş-ı Nüshaha-yı Türki. Tahran.
• Efşar, İrec, Danişpejuh, Muhammed Taki (Ş. 1363). Fihrist-i Nüshaha-yı Hatti-yi Kitabhane-yi Millî-yi Melik, cilt 5, Mecmuaha ve Cönkha. Tahran: Hüner.
• Envar, Abdullah (Ş. 1351). Fihrist-i Nüsah-ı Hatti-yi Kitabhane-yi Millî. cilt 3, Tahran: Vizaret-i Ferheng ve Hüner.
• Eraslan, K. (1996). ‘Alí Şír Nevāyí: Nesāyimü'l-Maģabbe Min Şemāyimi'l-Fütüvve I (Metin). Ankara: TDK. NM
• Ercilasun, A.t B. (2014). Akkoyunlu, Ziyat, Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti’t-Türk. Ankara: TDK. DLT
• Golden, P. B. (2000). The King's Dictionary. Leiden-Boston-Köln: Brill. King
• Gözütok, A. (2008). Haydar Tilbe: Mahzenü'l-Esrâr. Erzurum: Fenomen. ME
• Grönbech, K. (1992). Kuman lehçesi sözlüğü: Codex Cumanicus'un Türkçe Sözlük Dizini. çev. Kemal Aytaç, Ankara: Kültür Bakanlığı. CC
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: TDK.
• Gürsoy, E., Duranlı, N. M. (1999). Altayca-Türkçe sözlük. Ankara: TDK. Alt.Tr
• Hairi, Abdulhüseyin (Ş. 1353). Fihrist-i Nüsah-ı Hatti-yi Kitabhane-yi Meclis-i Şura-yı İslami. cilt 3, Tahran: Çaphane-yi Meclis-i Şura-yı İslami.
• Kaçalin, M. (2011). Niyāzi: Nevāyí'nin sözleri ve Çağatayca tanıklar (el-Luġātu'n-Nevāiyye ve'l-İstişhādātu'l-Caġātāiyye). Ankara: TDK. AŞ
• Kadri, H. K. (1927-1945). Türk lügati. cilt I-IV, İstanbul. Kadri
• Kanar, M. (2008). Osmanlı Türkçe sözlüğü. İstanbul: Say.
• Karaağaç, G. (1997). Lutfí divanı: Giriş-metin-dizin-tıpkıbasım. Ankara: TDK. LD
• Karaörs, M. (2006). ‘Alí Şir Nevāyí: Nevādirü'ş-Şebāb. Ankara: TDK. NŞ
• Karasoy, Y. (1998). Şiban Han dívānı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: TDK. ŞD
• Kaya, Ö. (1996). ‘Alí Şír Nevāyí: Fevāyidü'l-Kiber. Ankara: TDK. FK
• Koç, K., Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ. Kzk.Tr
• Kut, G. (2003). ‘Alí Şír Nevāyí Ġarā’ibü'ŝ-Ŝıġar: İnceleme-Karşılaştırmalı Metin. Ankara: TDK. GS
• Lessing, F. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük. cilt I-II, çev. Günay Karaağaç, Ankara: TDK. Moğ-Les
• Magrufova, Z. M. (1981). Özbek Tilining İzahlı lugati. cilt I-II, Moskova. Özb.Tr.İzahlı
• Mírzā Mehdí Ĥan Esterābādí. Senglah. İran-Tahran Millî Ktp., No. F-1141 el yazması. SG
• Mírzā Mehdí Ĥan Esterābādí. Senglah. Tahran-Meclis Ktp., No. 860 (Sebt No. 14120) el yazması. SG-Meclis
• Muhammed Hüseyin Bin Halef-i Tebrizî (2000). Burhân-ı Katı. çev. Mütercim Âsım Efendi, haz. Mürsel Öztürk, Derya Örs, Ankara: TDK. BR-TDK
• Muhammed Hüseyin Bin Halef-i Tebrizî (Ş. 1342). Burhan-ı Katı. cilt I-V, haz. Muhammed Muin, Tahran: İbn-i Sina Kitabçısı. BR-Muin
• Münzevi, Ahmed (Ş. 1377). Fihrist-i Nüshaha-yı Hatti-yi Merkez-i Dāiretü’l-ma‘ārif-i Büzürg-i İslami. cilt 1, Tahran: Merkez-i Dāiretü’l-ma‘ārif-i Büzürg-i İslami.
• Nazari, Mahmud (Ş. 1391). Fihrist-i Nüshaha-yı Hatti-yi Kitabhane-yi Meclis-i Şura-yı İslami. cilt 47/2, Tahran: Kitabhane, Müze ve Merkez-i Esnad-i Meclis-i Şura-yı İslami.
• Necip, E. N. (2008). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. çev. İklil Kurban, 2. baskı, Ankara: TDK. YUyg.Tr
• Oraltay, H., Yüce, N. ve Pınar, S. (1984). Kazak Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. Kzk.Tr-Oraltay
• Orucov, A. (2006). Azerbaycan dilinin izahlı lüğeti. cilt I-IV, Bakı: Şerq-Qerb. Azb.Tr.İzahlı
• Ölmez, Z. K. (1993). Mahbūbü'l-Kulūb (İnceleme-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. MK
• Ölmez, Z. K. (1996). Ebulgazi Bahadır Han: Şecere-i Terākime (Türkmenlerin Soykütüğü). Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 3, Ankara. ŞT
• Öner, M. (2009). Kazan-Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK. Tatar.Tr
• Rahimi, F. (2014). Çağatay Türkçesi edebiyatı üzerine bir bibliyografya denemesi. Turkish Studies, 9(3), 1157-1218.
• Rahimi, F.(2017). İran kitaplıklarında bulunan Çağatay Türkçesi sözlükleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(4), 2067-2079.
• Rahimi, F. (2018). “Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi sözlüğü üzerine”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(2), 663-704.
• Rahimi, F. (2018). Çağatay Türkçesi sözlükleri bibliyografyasi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(1), 69-104.
• Rahimi, F. (2018). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ.
• Rahimi, F.(2018). Fethali Kaçar'in Çağatay Türkçesi sözlüğünün sözcük bilimi açısından değerlendirilmesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(3), 1472-1499.
• Rahimi, F. (2019). “Abuşka Sözlüğündeki Yanlışlar Üzerine”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8(3), 1293-1312.
• Reşíde’d-dín Fażlu'llāh Hemedāní (Ş. 1373). Cāmiu’t-Tevāríĥ. cilt I-IV, haz. Muhammed Revşen, Mustafa Musevi, Tahran: Elbürz. CT-Musevi
• Sabir, M. (1961). Ali Şir Nevâî'nin İlk Mesnevisi Hayretü'l-Ebrar Hakkında Araştırmalar: Edisyon Kritik-İmlâ-Dil Hususiyetleri ve Lügatçe. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Türkiyat Enstitüsü nüshası). HE
• Sadrayi-yi Hoyi, Ali, Hafiziyan-ı Babili, Ebülfezl (Ş. 1388). Fihrist-i Nüshaha-yı Hatti-yi Kitabhane-yi Umumi-yi Ayetullah Gülpaygani. cilt 5-6, ed. Mustafa Dirayeti, Tahran: Kitabhane, Müze ve Merkez-i Esnad-i Meclis-i Şura-yı İslami, Müessese-yi Ferhengi Pejuheşi-yi Elcevad-ı Meşhed.
• Şemsiyev, P. ve İbrahimov, S. (1972). Ali Şer Nevaiy Asarlari Lugati. Taşkent. Şemsiyev
• Şen, M. (1993). Gazi Zahirüddin Muhammed Bâbur: Bâburname giriş-metin (Kâbil ve Hindistan ölümleri)-açıklamalı dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. TB
• Şirazi, İ. (Ş. 1318). Fihrist-i Kitabhane-yi Medrese-yi Ali-yi Sipehsalar. cilt 2, Tahran: Çaphane-yi Meclis.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK. Mlk.Tr
• TDK (1993). Derleme sözlüğü. cilt I-IX, 2. baskı, Ankara: TDK. Derleme
• TDK (2009). Türkçe sözlük. Ankara: TDK. Tr.Tr
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z. ve Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe sözlük. Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 18, Ankara. Trkm.Tr
• Tekin-Alpay, G. (1994). ‘Alí Şir Nevāyí Ferhād ü Şírín: İnceleme-Metin. Ankara: TDK. FŞ
• Temir, A. (1986). Moğolların gizli tarihi. 2. baskı, Ankara: TTK. MGT-Temir
• Thury, J. (1903). Behçet-ül-Lügat adlı Çağatay lügati. çev. Hüseyin Namık Orkun, TDK Ktp., No. Etüt/64 ve Etüt/64-a.
• Tören, H. (2001). ‘Alí Şir Nevāyí Sedde-i İskenderí: İnceleme-Metin. Ankara: TDK. Sİ
• Türkay, K. (2002). ‘Alí Şír Nevāyí: Bedāyi‘u'l-Vasaš Üçünçi Dívān. Ankara: TDK. BV
• Üstadi, R. (H 1396). Fihrist-i Nüshaha-yı Hatti-yi Kitabhane-yi Medrese-yi Feyziyye-yi Kum. cilt 2, Bahş 3, Kum: Çaphane-yi Mehr-i Kum.
• Yudahin, K. (1988). Kırgız sözlüğü. çev. Abdullah Taymas, Ankara: TDK. Krgz.Tr
• Yusuf Has Hacib (2008). Kutadgu Bilig. çev. Reşit Rahmeti Arat, 2. basım, İstanbul: Kabalcı. KB
• Yücel, B. (1995). Bâbür Dîvânı (Gramer-metin-sözlük-tıpkıbasım). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi. BD