UYGUR TÜRKÇESİNDE /-GAN/ EKİNİN ZAMAN, GÖRÜNÜŞ ANLAMI VE ZAMANSAL ATIF BAKIMINDAN İNCELENMESİ

Year 2020, Volume: 9 Issue: 2, 589 - 604, 15.06.2020

Turdi Mettursun

Abstract

Çağdaş Uygur Türkçesinde /-GAn/ eki, ortaç eki olarak kullanılmasının yanı sıra yüklem çekiminde de sık kullanılan dil bilgisel zaman ve görünüş işaretleyicilerinden biridir. Çok işlevli olan /-GAn/ eki görünüş bakımından genellikle bitmişliği; bağlama göre kimi zaman sonuçsallığı ifade eder, zaman bakımından ise farklı bağlamlara göre bazen geçmiş zamanı, bazense geçmişteki bir olayın şimdiki sonuçlarını anlatır. Zamansal atıf çerçevesinde /-GAn/ eki, olay zamanı, konuşma zamanı ve referans zamanı aralarında çeşitli zamansal sıralanma ilişkilerini sergiler. Literatürde bu ek hakkında, işaret ettiği farklı zaman dilimleri göz önünde bulundurularak ayrı açılardan açıklamalara yer verilmiştir. Ancak ekin çok işlevliliği üzerinde ayrıntılı çalışmalar bulunmamaktadır.
Bu çalışmada /-GAn/ ekinin tarihsel gelişimine ve Uygur Türkçesindeki kullanımı üzerine yapılan çalışmalara kısaca göz atıldıktan sonra eke ilişkin örnek cümleler, zamansal sıralama ilişki türüne göre sınıflandırılarak onun görünüş ve zaman farklılıkları incelenecek; farklılıklara neden olan sözlüksel ve bağlamsal etkenler açıklanmaya çalışılacaktır.

Keywords

Uygur Türkçesi, /-GAn/ eki, zaman, görünüş, zamansal atıf, kılınış

References

• Akar, A. (2003). -GAn sıfat-fiil eki. Tübar, 14, 103-115.
• Ata, A. (2002). Harezm - Altın Ordu Türkçesi. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi . Aydın, H. (2016). Yazınsal metinlerde dil bilgisel zaman işaretleyicileri üzerine. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 5(4), 1716-1730.
• Bacanlı, E. (2008). Türkiye Türkçesindeki -miş ekinin dolaylılık ve dolaylılık-dışı kullanımlarında zamansal atıf. Bilig,Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 44, 1–24.
• Baki, A. (1983). Hazirqi zaman Uyghur tili. Beijing: Milliyetler Neşriyatı.
• Cheng, S. vd. (1996). Hazirqi zaman Uyghur tili grammatikisi. Urumçi: Xinjiang Halk Neşriyatı.
• Comrie, B. (1976). Aspect. Cambridge: Cambridge University Press.
• Comrie, B. (1985). Tense. Cambridge: Cambridge University Press.
• Comrie, B. (2016). Ti fanchou (Aspect). (çev. Guo L.). Pekin: Peking University Press.
• Çengel, H. K. (1988). Modern Uygur Türkçesinde fiil. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Dahl, O. (1985). Tense and aspect systems. New York: Basil Blackwell.
• Demir, S. A. (2016). Görünüş kategorisi- Türkmence örneği. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Demirez Güneri, A. (2013). Yeni Uygur Türkçesinde -GAn sıfat-fiil eki. VIII.Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri, 25-28 Eylül 2013, Tiran, 257-271.
• Doğan, L. (2016). Uygur Türkçesi grameri. İstanbul: Paradigma Akademi.
• Eckmann, J. (2011). Harezm Türkçesi. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar içinde, 1-38. (ed. O. F. Sertkaya). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, J. (2017). Çağatayca el kitabı. (çev. G. Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (1980). Eski Türkçe’de isim-fiiller. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebıyat Fakültesi Yayınları.
• Ergin, M. (2009). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Hacıeminoğlu, N. (2013). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Halide, İ. (2011). Keçmiş. Urumçi ve Kaşgar: Qeshqer Uyghur Neshriyatı ve Xinjiang Ün-Sin Neshriyatı.
• Johanson, L. (2000). Viewpoint operators in European languages. Tense and Aspect in the Languages of Europe içinde, 27–189. (ed. O. Dahl). Berlin & New York: Mouton de Gruyter.
• Johanson, L. (2003). Evidentiality in Turkic. Studies in Evidentiality içinde (ed. A. Aikhenvald & R. Dixon). Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing Company. 273–290.
• Johanson, L. (2016). Türkçede görünüş. (çev. Nurettin Demir). Ankara: Grafiker.
• Kurban, Ö. (2009). Tuxian lilun yu weiwueryu dongci de shi he ti. Yuyan yu Fanyi, 3, 24–28.
• Mansuroğlu, M. (1979). Karahanlıca. Tarihî Türk Şiveleri içinde, 141–182. (ed. M. Akalın). Ankara: Sevinç Matbaası.
• Nadzhip, E. N. (1971). Modern uigur. Moscow: Nauka Publishing House.
• Öztürk, R. (1994). Yeni Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Rahman, A. (2010). Weiwueryu dongci shiti fanchou yanjiu. Urumçi: Xinjiang Üniversitesi Neşriyatı.
• Reichenbach, H. (1947). The tenses of verbs. Elements of Symbolic Logic içinde, 287–98. London: Macmillan Co.
• Shaw, R. (1878). A sketch of the Turki language as spoken in eastern Turkistan (Kashgar and Yarkand). Calcutta: Baptist Mission Press.
• Şahin, H. (2008). Kaşgarlı’dan günümüze -GAn eki. VI. Uluslararası Türk Dili Kurultayı bildirileri, 25-28 Ekim 2008, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tehur, A. A., Rahman, A. ve Yari, E. (2010). Hazirqi zaman Uyghur tili. Urumçi: Xinjiang Helq Neşriyati.
• Teng, Q. (1995). Uyghur tilidiki köp fonksiyilik morféma “-ġan/-qan/-gen/-ken”. Til ve Terjime, 2, 33–36.
• Tohti, L. (2004). Cong duanyu jiegou dao zuijian fang’an- a’ertai yuyan de jufa jiegou. Beijing: Zhongyang Minzu Daxue Chubanshe.
• Tohti, L. (2012). Xiandai weiwueryu cankao yufa. Beijing: Zhongguo Shehui Kexue Chubanshe.
• Tömür, H. (1987). Hazirqi zaman Uyghur tili grammatikisi- morfologiye. Beijing: Milliyetler Neşriyatı.
• Üstünova, K. (2004). Eklerin öğretimi üzerine bir iki söz. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6, 173–82.
• Üstünova, K. (2016). Eylem işletimi. Bursa: Sentez Yayıncılık.
• Yakup, A. (2013). Altay dillerindeki Evidiyensellik ve onun çeşitleri. Evidentiality in Altaic Languages içinde, s.1-38. Beijing: Merkezi Milliyetler Üniversitesi Neşriyatı.
• Yazıcı Ersoy, H. (2012). Yeni Uygur Türkçesi. (ed. A. B. Ercilasun). Türk Lehçeleri Grameri içinde, 355-428. Ankara: Akçağ yayınları.
• Yıldız, M. (2016). Yeni Uygur Türkçesinde tasvir fiilleri. Konya: Kömen Yayınları.
• Yi, K. ve Shijie, G. (1998). Weiweuryu yufa. Beijing: Merkezi Milliyetler Üniversitesi Neşriyatı.
• Yolboldi, N. (1980). Hazirqi zaman Uyghur tili. Urumçi: Xinjiang Halk Neşriyatı.
• Yusupov, F. (2014). Tatar Türkçesi ağızları: şimdiki zaman ortaçları-I. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3(2), 80-102.
• Zhao, X. ve Zhining, Z. (1985). Weiwueryu jianzhi. Beijing: Milliyetler Neşriyatı.