SOMUT OLMAYAN KÜLTÜREL MİRAS BAĞLAMINDA BİR AMULET/NAZARLIK ÖRNEĞİ: ÇALTI

Year 2020, Volume: 9 Issue: 2, 706 - 717, 15.06.2020

İmran Gündüz Alptürker

Abstract

Geleneksel tıp, başlangıçta ilk insanın çeşitli hastalıklara doğadan yararlanarak şifa araması neticesinde ortaya çıkmıştır. Yüzlerce yıl, tecrübe ve gözlem sayesinde edinilen bilgiler, kültür aracılığıyla nesilden nesile aktarılmıştır. İnsanların kendi özel çabalarıyla bitki ve hayvanlardan elde edilen ürünleri veya madenleri kullanarak ya da büyü, dua gibi uygulamalardan yararlanarak hastalıkları tedavi etme yöntemi, halk hekimliği olarak kabul edilmektedir. Şifa arayışında, günümüzde modern tıbbın ulaştığı gelişmelerin yanında, eski alışkanlıklar da sürdürülerek hastalıkların sağaltımında deneyime, gözleme ve birikime dayanan ebeden/dededen görme, atadan görme usullerin hâlâ tercih edildiği dikkat çekmektedir. Kültürel değişim sürecinde, 2003 yılında UNESCO’nun 32. genel konferansında kabul edilen Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi küreselleşme ile birlikte hızla kaybolan yerel kültürel değerlerin korunmasını hedeflemektedir. Somut olmayan kültürel mirasın tanımlanması sırasında oluşturulan beş alandan biri olan “doğa ve evrenle ilgili bilgi ve uygulamalar” başlığı geleneksel halk tıbbı ile ilgili uygulamaları kapsamaktadır. Bu kapsamda geleneksel şifa uygulamalarının tespiti ve korunması sözleşmenin hedeflerindendir. Bu bağlamda nazara karşı bir sağaltım unsuru olarak kullanılan çaltı ve çaltıdan yapılmış nazarlıklar bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Çalışmada Mersin yöresinde kaynak kişilerle yapılan görüşmeler neticesinde elde edilen verilerden yola çıkılarak “çaltı” etrafında şekillenen hem sözlü kültür ürünleri hem de nazarlıklar tespit edilmiştir. Sahadan derlenen nazarlıklar Türk kültür ve sosyal hayatı içinde yüzyıllardır yaşatılan, yeniden üretilen ve aktarılan toplumsal belleğin arkaik kodları olarak değerlendirilmiştir.

Keywords

Somut olmayan kültürel miras, geleneksel tıp, halk inancı, nazar, nazarlık, çaltı

References

• Acıpayamlı, O. (1962). Anadolu’da nazarla ilgili bazı adet ve inanmalar. DTCF Dergisi, XX (1-2), 1-40.
• Baytop, T. (2007). Türkçe bitki adları sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Boratav, P. N. (1984). 100 soruda Türk folkloru. İstanbul: Gerçek Yayınları.
• Çıblak, N. (2004). Halk kültüründe nazar, nazarlık inancı ve bunlara bağlı uygulamalar. TÜBAR-XV, 103-125.
• Çıblak Coşkun, N. (2011). Mersin’de doğumla ilgili âdetlerin halk hekimliği yönünden incelenmesi. Lokman Hekim Journal, 1(3), 1-12.
• Deligöz, A., Gültekin, H. C., Yıldız, D., Gültekin, Ü. G. ve Genç, M. (2007): Karaçalı (paliurus spina-christi mill.) ve hünnap (zizyphus jujuba mill.) tohumlarının çimlendirilmesi üzerine GA3, çtlatma ve ekim zamanının ttkileri. Süleyman Demirel Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 2, 51-60.
• Derleme sözlüğü III. (1993). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Ergun, P. (2004). Türk kültüründe ağaç kültü. Ankara: AKM Yayınları.
• Frazer, S. J. G. (2004). Altın dal büyü ve din üzerine bir çalışma. (çev.: Mehmet H. Doğan). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Keskin, Y. (2008). Türk Toplumunda nazar olgusu ve buna karşı geliştirilen korunma ve kurtulma pratikleri Elazığ örneği. Dini Araştırmalar, 11(32), 191-214. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/da/issue/4469/61643
• Metin, A. (2009). Mut ve çevresinde yetişen bitkilerin (Mersin) etnobotanik özellikleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Öger, A. (2010). Tarsus ve çevresinde sağaltma ocakları ve bunlara bağlı uygulamalar. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5(1), 1232- 1246.
• Örnek, S. V. (1988). 100 soruda ilkellerde din, büyü, sanat, efsane. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Örnek, S. V. (2000). Türk halkbilimi. Ankara: Kültür Bakanlığı HAGEM Yayınları.
• Saday, H. (2009). Güzeloluk köyü ve çevresinin (Erdemli / Mersin) etnobotanik özellikleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü.
• Serdaroğlu, Ü. (2002). Eskiçağ’da tıp. İstanbul: Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Yayınları: 5.
• Tilki, F. ve Kebeşoğlu, A. (2009). Karaçalı (paliurus spina-christi mill.) ve nar (punica granatum l.) tohumlarının çimlenme özelliklerinin belirlenmesi. Artvin Çoruh Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi, 10(1), 9-18 (2009) ISSN: 1300-6053.
• Türkçe sözlük. (1998). 2 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Türkdoğan, O. (1969). Erzurum bölgesinde tıbbî tedavinin sosyo-kültürel safhaları. Türk Etnografya Dergisi, 9, 33-34.
• Türkiye’nin somut olmayan kültürel mirası. (2008). (ed: M. Öcal Oğuz). Ankara: Kültür Bakanlığı Kütüphaneler Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• URL-1: Somut olmayan kültürel mirasın korunması sözleşmesi. Web: http://www.unesco.org/culture/ich/doc/src/00009-TR-PDF.pdf. [Erişim Tarihi: 26 Ağustos 2019].
• URL-2: Aksoy, M. Tunceli’de koç koyun heykelleri ve balbalları. https://www.academia.edu/19309759/Mustafa_Aksoy_Tunceli_de_Ko%C3%A7-Koyun_Heykelleri_ve_Balballar. [Erişim Tarihi: 25 Ağustos 2019].
• Yılmaz, O. (1993). Maki bitkileri. Ankara: Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları.
• Yoder, D. (2009). Halk tıbbı ve modern tıp. (çev.: Sibel Yoğurtçuoğlu ve Ayfer Gülüm), Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar 3, Geleneksel Yayınları, (Yay. Haz. M. Öcal Oğuz vd.) Ankara, 391-397.