TARİHÎ SÜREÇ İÇERİSİNDE EYTAM SANDIKLARININ HUKUKİ MEVZUATI VE KARŞILAŞTIĞI SORUNLAR (1851-1920)

Year 2020, Volume: 9 Issue: 3, 1301 - 1321, 15.09.2020

Mehmet Çanlı

Abstract

Osmanlı Devletinde 1851 yılında Eytam Nezareti ve Eytam Sandıkları kurulmuştur. Bu kurumlar, tarihî süreç içerisinde birçok teşkilat değişikliğine uğramıştır. Bu kurumlar, dul, yetim, deli, yaşlı ve bakıma muhtaç kimselerin sosyal ve ekonomik haklarının korunmasını sağlamıştır. Devlet bu dönemde yetim konusuna, dinî olmaktan çok sosyal ve ekonomik bir olgu olarak bakmıştır. Başlangıçta sadece sivil vatandaşlara yönelik olarak faaliyet gösteren bu kurumlar, 1860’ların ortalarından itibaren kurulmaya başlanan Tekaüd Sandıkları ile sosyal güvenliğin yaygınlaşması üzerine, resmî devlet görevlilerinin dul ve yetimlerini de kapsayacak şekilde faaliyet alanlarını genişletmiştir.
Yetimlerin ekonomik haklarını koruyan, bunları bir finans sistemi içerisinde değerlendirip yetim lehine kazanç elde eden eytam sandıkları, Şeyhülislamlığın denetiminde ve ilmiye sınıfının tekelinde yıllarca faaliyet göstermiştir. Bu süreçte esnaf ve çiftçiye küçük çapta da olsa finans sağlamıştır. Ancak zamanla sandıkların en büyük müşterisi devlet olmuştur. Tarihî süreç içerisinde teşkilat ve finansal olarak kendini yenileyemeyen eytam sandıkları, her dönemde uygulamalarıyla yetim haklarından çok sandık ve çalışanların haklarını korumuştur.
Genel olarak ipotek karşılığında gösterilen emlak üzerinden işlem yapan eytam sandıkları, süreç içerisinde finansal bir kurum hâline gelememiştir. Uyguladığı faiz sistemini de değiştiremeyen sandık yöneticileri, değişime karşı direnmişlerdir. Sandıklar, 1926 yılında finansal bir kurum hâline getirilerek Türkiye Emlak ve Eytam Bankasına dönüştürülmüştür.
Bu çalışmada, 1851’de kurulan Eytam Sandıklarının 1920 yılına kadar olan süreçteki teşkilat yapısı, hukuki mevzuatı ve tarihî süreç içerisinde karşılaştığı sorunlar ele alınmıştır. Yetim konusunda yapılan çalışmalarda, daha çok dinî konular ön plana çıkmaktadır. Aynı zamanda yetimler için açılmış yetimhaneler ve okullar üzerinde yoğunlaşmıştır. Eytam sandıkları hakkında sınırlı çalışmalar yapılmıştır. Sandıklarla ilgili kaynaklar, daha çok birinci el kaynaklardır. Bunlar da nizamnameler, kanunlar, kararnameler ve iradelerdir. Bununla beraber dönemin diğer arşiv kaynakları kullanılmıştır.

Keywords

Yetim, Eytam Nezareti (Müdüriyeti), Eytam Sandıkları, Eytam Meclisi, Gayrimüslim Eytam Sandıkları, Ziraat Bankası, Faiz, Sosyal Güvenlik

References

• Ahmed Lütfi Efendi, (1989). Vakanüvist Ahmed Lûdfî Efendi tarihi. Cilt XI, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Çanlı, M. ve İnanç, V. (2015). Eytam idaresi sandıkları ve Marmaris uygulaması (1885 -1911). Marmaris.
• Öztürk, N. (1995). Türk yenileşme tarihi çerçevesinde vakıf müessesesi. Ankara.
• Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü. C. II, İstanbul: MEB Yayınevi.
• Sertoğlu, M. (1986). Osmanlı tarih lügatı. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Seyitdanlıoğlu, M. (1999). Tanzîmat devrinde meclîs-i vâlâ (1838-1868). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Şahin, F. (2017). Eytâm sandıklarının kuruluşu ve konuyla ilgili yasal düzenlemeler. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Çanlı, M. (2003). Eytam idaresi-sandıkları ve Osmanlı Devletinde yetimlerin ekonomik haklarının korunması, savaş çocukları öksüzler ve yetimler. Editörler: Prof. Dr. Emine Gürsoy-Naskali, Aylin Koç, İstanbul.
• Eryüksel, A. (1998). Osmanlı Devletinde dul ve yetimler. Şarkiyat Mecmuası VIII, İstanbul.