SON DÖNEM ÇAĞATAYCA TARİH ESERİ ŞECERE-Yİ HAREZMŞÂHÎ’DE YER ALAN DEYİMLER

Year 2021, Volume: 10 Issue: 1, 42 - 63, 15.03.2021

Ahmet Dinç

Abstract

Beyânî’nin Şecere-yi Harezmşâhî adlı eseri, Özbekistan’ın kuruluşundan önceki zaman dilimini kapsayan bir eser olmakla birlikte, zikredilen zaman dilimiyle ilgili tarihsel süreci anlatması, tarafsız tarihsel bilgiler vermesi ve hükümdarların soyağacıyla alakalı önemli bilgiler içermesi bakımından birinci elden tarihî kaynak durumundadır. Çağatay Türkçesinin son devresine ait bu eserde, söz varlığı içinde önemli yere sahip deyimler dikkatimizi çekmiştir. Bu makalede Şecere-yi Harezmşâhî [1b-300a] adlı eserdeki deyimler tespit edilmiştir. Makalede deyimlerle ilgili birtakım bilgiler verildikten sonra eserde geçen deyimlerin söz dizimi bakımından tasnifi yapılmıştır. Ayrıca deyimler kökenleri bakımından da incelenmiştir. Makale ekinde ise deyimler alfabe sıralamasına göre sırayla dizilmiş ve deyimlerin anlamları verilmiştir. Deyimler, eserde geçtikleri yerler numaralandırılarak kullanım sıklığıyla birlikte belirtilmiştir.

Keywords

Çağatay Türkçesi, Beyânî, Şecere-yi Harezmşâhî, söz varlığı, deyim

References

• Abik, A. D. (2004). Nevâyî’nin üç eserindeki deyimlerin Farsça ile karşılaştırılması. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C 13, 1, s. 211-222.
• Aksan, D. (2015). Türkçenin söz varlığı, İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Aksoy, Ö. A. (1991). Atasözleri ve deyimler sözlüğü 2. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Çevik, G. (2018). Şecere-yi Harezmşâhî [200a-300b] giriş, transkripsiyonlu metin, inceleme, dizin-sözlük, tıpkıbasım. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• Dinç, A. (2018). Şecere-yi Harezmşâhî [101a-200b] giriş, transkripsiyonlu metin, inceleme, dizin-sözlük, tıpkıbasım. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• Gedik, S. (2013). Çağatayca Kitab-ı Mebde-i Nur Mesnevisi’nde deyimler. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C 10, 1, s. 59-86.
• Gencan, T. N. (1983). Dilbilgisi. İstanbul: Kanaat Yayınları.
• Ildırı, N. (2017), Son dönem Çağatay şairi Mücrim Âbid’in Türkçe Divânı’nın söz varlığı ve deyimler. Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 12/2, s. 129-147.
• Kaplan, M. (1987). Türk milletinin kültürel değerleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Kara, M. ve Karadoğan, A. (2004). Türkmen Türkçesi-Türkiye Türkçesi deyimler sözlüğü. Ankara: Çağlar Yayınevi.
• Karaağaç, G. (2012). Türkçenin dilbilgisi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karadoğan, A. (2004). Türk lehçeleri arasındaki yapı eş değerliliği ve yalancı eş değer yapılar. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, s. 1591-1604.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Köprülü, M. F. (1997). Çağatay edebiyatı. İslam Ansiklopedisi (MEB Yayınları). C 3, s. 270-323.
• Ölmez, Z. (2003). Çağatayca yardımcı eylemler ve deyimler üzerine. (haz. Aysu Ata-Mehmet Ölmez). Mustafa Canpolat Armağanı Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu, s. 119-133.
• Rahmetullayev, Ş. (1978). Özbek dilinin açıklamalı deyimler sözlüğü. Taşkent: Okutuvçu Yayınları.
• Subaşı U. L. (1991). Deyimleşme ve Türkçede deyimleşme dereceleri. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 2, s. 29-39.
• Tekin, F. (2011). Hanlıklar dönemi Çağatay edebiyatı, Turkish Studies- International Periodical For The Languages, Litarature and History of Turkish or Turkic, 6/1, s. 1843-1850.
• Topaloğlu, A. (1989). Dil bilgisi terimleri sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları
• Turan, A. S. (2008). Deyim kavramı üzerine notlar-I. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C 18, 2, s. 91-98.
• Türkçe Sözlük (2011). 11. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yeni, E. B. (2018). Beyânî-Şecere-i Harezmşâhî [1b-102a] (dil incelemesi-metin-dizin-tıpkıbasım). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi.
• Yeni, E. B. (2018). Şecere-i Harezmşâhî’nin yazım ve ses özellikleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(3), s. 1456-1471.
• Zeynalov, F. (1993). Türk lehçelerinin karşılaştırmalı dilbilgisi. İstanbul: Cem Yayınları.