БАЙЫРКЫ ТҮРКЧӨ (БАЙЫРКЫ УЙГУРЧА) "СЮАНЬЦЗАН БИОГРАФИЯСЫНДАГЫ" (XI к.) КЫРГЫЗ ЭТНОНИМИ

Year 2022, Volume: 11 Issue: 3, 981 - 990, 15.09.2022

Nurdin Useev

Abstract

629-645-жылдардын аралыгында Чыгыш Түркстан, Борбордук Азия жана Афганистан аркылуу Индияга саякат жасаган Сюаньцзан чоң саякатчы, көрүнүтүү окумуштуу жана котормочу катары белгилүү. Сюаньцзандын өмүр-баяны жана Индия саякаты 650-жылдары шакирттери тарабынан өзүнчө бир эмгек катары жазылган. Кытайча жазылган бул эмгекти XI кылымдын башында, Чыгыш Түркстанда Шинку Шели Тутуң байыркы түрк (уйгур) тилине которуп чыккан.
Байыркы уйгур жазуусу менен жазылган “Сюаньцзан биографиясында” байыркы түрк жер аттарын, элдерие жана тарыхына байланыштуу айрым баалуу маалыматтар орун алган. Булардын бири – бул кыргыз этноними. Кытай императору Тай-цзундун мыкты сапаттары баяндалган бөлүмдө кыркыз түрүндө орун алган бул этноним эки жерде учурайт. Биринчи текстте Тай-цзун Тибетти түгөл иликтеп, кыргыздарды толугу менен аңдап билип, түрктөргө, өсүмдүк кийимдүү элдерге жакшы жана адамгерчиликтүү мыйзамдарды жеткиргени үчүн алар ага баш ийип, белектерин жибере баштаганы айтылган. Экинчи текстте түндүктөгү элдердин, анын ичинде кыргыздардын Кытай бийлигине киргени баяндалган. Бул тексттердин жалпы мааниси боюнча кыргыздар – Улуу Кытай сепилинин түндүгүндө жашаган, Кытай үчүн ким экендиктерин билүү маанилүү болгон жана аларды каратып алуу Кытайга чоң кадыр-барк алып келген бир түрк эли.

Keywords

кыргыз этноними, Сюаньцзан биографиясы, Шинку Шели Тутуң, байыркы түрк (уйгур) тили

References

• Alyılmaz, C. (2022). Bilge Tonyukuk Yazıtları. Ankara: Türk Dili Kurumu Yay.
• Ashuri, Y. (2006). The uyghur translation of ‘xiongnu’ and others in classical chinese literature. Minority Languages of China, 1, 411-430.
• Bartol’d, V. V. (1996). Kirgizı. Kırgızı (istoçniki, istoriya, etnografiya). Bişkek: İlim, 68-134.
• Biçurin (İakinf), İ. Ya, (1950). Sobraniye svedeniy o narodah, obitavşih v Sredney Azii v dreviye vremena. Tom I, Moskova-Leningrad: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
• Cusaev, K. c.b. (tüzgöndör)., (2003), Kırgızdardın cana Kırgızstandın tarıhıy bulaktarı (b.z.ç. II k. – XVIII k. Kıtay bulaktarınan üzündülör). 2-tom, Bişkek: KTMÜ.
• Ercilasun, A. (2004). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Ankara: Akçağ.
• Genç, R. (2002). Türk düynösünün kıskaça tarıhı. Türkçödön Kırgızçaga kotorgon: Taalay Abdiev, Bişkek: KTMÜ.
• Hudyakov, Yu. S. (1995). Kırgızı na prostorah Azii. Bişkek.
• Hudyakov, Yu. S. (1996). Kırgızskiy kaganat. Kırgızı (istoçniki, istoriya, etnografiya). Bişkek: İlim, 166-258.
• Kıçanov, E. İ. (2010). İstoriya prigraniçnıh s Kitaem drevnih i srednevekovıh gosudarstv (ot gunnov do mançjurov). Sankt-Peterburg: Peterburgskoe lingvistiöeskoye obsçestvo.
• Li, Rongxi. (1995). A biography of the Tripitaka Master of the great Ci’en Monastery of the Great Tang Dinasty. Translated from the Chinese of Sramana Huili and Shi Yancong (Taisho, Volume 50, Number 2053). Berkley/California.
• Mayer, A. L. (2001). Cien-Biographie VI, überzetz und kommentiert. Wiesbaden.
• Ölmez, M. (1994). Hsüan-Tsang’ın eski Uygurca yaşamöyküsü VI. Bölüm. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Suprunenko. G. P. (1974). Nekotorıye istoçniki po drevney istorii kırgızov. İstoriya i kul’tura Kitaya. Moskova: Nauka, 236-248.
• Taskin, V. S. (1984). Materiyalı po istorii drevnih koçevıh narodov gruppı dunhu. Moskova: Nauka.
• Taşağıl, A. (2015). Kök Tengri'nin çocukları (Avrasya bozkırlarında İslam öncesi türk tarihi). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Tuguşeva, L. Yu. (1991). Uygurskaya versiye biyografii Syuan-Tzana. Fragmentı iz Leningradskogo rukopisnogo sobraniya İnstituta vostokovedeniya AN SSSR. Moskova: Nauka, Glavnaya redaktsiya Vostoçnoy literaturı.
• Yunusoğlu, M.K. (2022). Şingko Şeli Tutung'un tercüme üslubu üzerine?. Papers of the International Workshop Old Uighur Studies in Memory of Şingko Şeli Tutung from Beşbalık: June 4-6. 2011/ Yayıma hazırlayan: Mustafa S. Kaçalin. Ankara: Türk Dil Kurumu, 127-136.
• Zieme, P. (2011). Were the xiongnu identical with the türk?. Ötüken’den İstanbul’a Türkçenin 1290 Yılı (720-2010) 3-5 Aralık 2010 Bildiriler, Yayıma hazırlayanlar: Mehmet Ölmez, Erhan Aydın, Peter Zieme, Mustafa S. Kaçalin. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 37-52.
• Zieme, P. (2022). Šiŋgko Šäli Tutuŋg kimdir?, Papers of the International Workshop Old Uighur Studies in Memory of Şingko Şeli Tutung from Beşbalık: June 4-6. 2011/ Yayıma hazırlayan: Mustafa S. Kaçalin. Ankara: Türk Dil Kurumu, 307-316.