TÜRKMEN TÜRKÇESİNDE YÖNELME HÂLİ EKİNİN “+yA” ŞEKLİ

Year 2023, Volume: 12 Issue: 2, 496 - 517, 15.06.2023

Sinan Dinç , Mine Akyüz

https://doi.org/10.7884/teke.1312747

Abstract

Türkmen Türkçesi, Oğuz öbeği Türk lehçelerinin doğu kolunda yer almaktadır. Oğuz öbeğinde yer almasından dolayı diğer Türk lehçelerinde farklılıklar arz ederken aslî uzunlukları, bazı sözcüklerde sözcük başı b seslerini korumak ve ol- fiilini bol- şeklinde kullanmak gibi birkaç özelliğiyle de diğer Oğuz öbeği Türk lehçelerinden de ayrılmaktadır. Türkmen Türkçesini hem diğer Türk lehçelerinden hem de Oğuz öbeği Türk lehçelerinden ayıran önemli bir özelliği de yönelme hâli ekinin kullanımıdır. Ünlüler ile biten sözcüklere yönelme hâli eki getirildiğinde Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Gagavuz Türkçesinde gibi diğer Oğuz öbeği Türk lehçelerinde araya y sesi girerken Ölçünlü Türkmen Türkçesinde ve Türkmen ağızlarının çoğunluğunda araya bir ünsüz girmeden ek doğrudan eklenir.
Konuşur sayısı az olan bazı ağızlar incelendiğinde araya y sesinin eklendiği görülmektedir. Ayrıca Türkmen Türkçesi üzerine hazırlanan ilk eserlerden bazılarında yönelme hâli eki +(y)A şeklinde verilmiştir. Bu çalışmada Türkmen Türkçesi üzerine yazılan tarihî eserler ve günümüz kaynakları incelenerek yönelme hâlinin +(y)A şeklinin ağızlardaki ve ilk gramerlerdeki durumu ortaya konmuştur. Ölçünlü dilde farklı olan durumlarda dahi ağız seviyesinde de olsa ortaklıkların korunduğu gösterilemeye çalışılmıştır.

Keywords

Türkmen Türkçesi, yönelme hâli, biçimbirim, hâl

References

• Alyılmaz, C. (1994). Orhon yazıtlarının söz dizimi. Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitüsü.
• Amansarıyev, C. (1960). Türkmen dialektologiyasınıň programması. Aşkabat.
• Amansarıyev, C. (1970). Türkmen dialektologiyası. Aşkabat: Türkmenistan Neşiryatı.
• Argunşah, M. ve Sağol Yüksekova, G. (2015). Karahanlıca Harezmce, Kıpçakça dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Aşirov, T. (2022) Rusya imparatorluğu döneminde türkmen dilinin öğretimi bağlamında S. Agabekov’un “Uçebnik Tyurkmenskogo Nareçiya” adlı eseri. Edebiyat Dilbilim Eğitim ve Bilimsel Araştırmalar Dergisi. Babür, 1, 25-48
• Azimov, P., Amansarıyev, C., Sarıyev, G., Sopıyev, G., Hıdırov, M. N., Ibrayımov, A. (1960). Häzirki zaman Türkmеn dili. Aşkabat.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin grameri (8 b.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Baskakov, N. A., Garrıyeva, B. A., & Hamzayev, M. Y. (1968). Türkmençe Orsça sözlik. Moskova: Ilımlar Akademiyası Magtımgulı Dil ve Edebiyat İnstitutı.
• Baycanov, B. ve Petcikova, M (2014). Häzirki zaman Türkmen dili. morfologiýa (okuw gollanmasy). Aşkabat.
• Baycanov, B. ve Petcikova, M (2015). Häzirki zaman türkmen dili. Morfologiýa (ýokary we orta hünär okuw mekdepleri üçin okuw gollanmasy). Aşkabat: Türkmen Döwlet Neşirýat Gullugy.
• Baylıyev, S. (1992). Türkmеn diliniň tаryhy grаmmаtikаsy. Aşkabat: Magarıf Neşiryatı. Bаyrаmdurdıyеv, B. (1965). Аhаlskıy govor tеkinskogo diаlеktа Turkmеnskogo yazıkа. (Avt. Ref. Kand. Dis = Adaylık Tezi Özeti/Kısa Tanıtımı). Aşkabat.
• Belyayev, İ. A (1915). Grammatika Turkmenskago yazıka (Грамматика Туркменскаго Языка - Türkmen dilinin grameri). Ashabad (Aşkabat): İ. İ. Aleksandrov Tipografiyası.
• Bеrdiyev, R., Kürеnov, S., Şаmırаdov, K., Аrаzkulıyev S. (1970). Türkmen diliniň diyalektleriniň oçreki. Aşkabat.
• Borcakov, A., Sarıhanov, M., Söyegov, M., Hocayev, B., Ärnazarov, S. (2000). Türkmen diliniň grammatikası. Ankara: TDK Yayınları.
• Çarıyarov, B. Ç. (1978) Türkmen diliniň tarıhından derňevler. II. Tom (2. cilt). Aşkabat: Ilım Neşiryatı.
• Dıykanbay, M. (2022). Kırgız Türkçesi el kitabı. Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2007). Türk lehçeleri grameri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdem, M. (2006, Haziran). Türkmen Türkçesinde hareket fiillerinin "istem"e göre değişmesi. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3(4), 38-50.
• Ergin, M. (2000). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Esenmedova, A. (2010). Häzirki zaman türkmen dili (Morfologiya). Aşkabat: Türkmen Dövlet Neşiryat Gullugı.
• Geldiyev, M. Alparov, G. (1929). Türkmen diliniň grammatikası (Tyrkmen Diliniň Qьrammaatььqasь) Aşkabat: Tyrkmenistaan Devlet Neşirjaatь.
• Gurbansähedov, G. (1980). Yartıgulak – Türkmen halk ertkileri. Aşkabat: Magarıf Neşiryatı.
• Hamzayev, M. Y., Altayev, S., Atayev, G., Açilova, G., Mesgudov, V., Meretgeldiyev, A. (1962). Türkmen diliniň sözlügi. Aşkabat: Turkmenistan Ilımlar Akademiyası Dil Bilim İnstitutı.
• Hıdırov, M. (1958). Türkmen Diliniň Tarıhından Materiallar (Материалы из Истории Туркменского Языка). Aşkabat.
• Hudaygulıyev, M. (1992). Häzirki Zaman Türkmen Dili Fonetika. Aşkabat: Turan-1.
• Karahan, L. (2011). Türkçede söz dizimi (16 b.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye türkçesinin grameri (3 b.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Külekçi, N. (2009). Osmanlı Türkçesi. İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı.
• Kyýasowa, G., Geldimyradow, A., Durdyýew H. (2015) Türkmen diliniň düşündirişli sözlügi. iki tomluk. ı tom a-ź, ıı tom k-z. (Baş Red.: Gurbanguly Berdimuhamedow). Magtymguly adyndaky dil we edebiýat instituty. Aşkabat: Ilım.
• Nartıyev. N. (1994). Türkmen diyalektologiyasınıň Esasları. Çärcev.
• Nartıyev. N. (2010). Türkmen diyalektologiyası. Aşkabat.
• Nurmuhammedov, A. (2013). Türkmen dılınıň grammatıkasy morfologiýa. Aşkabat. Niyazov, S. (2009). Türkmen dili. Aşkabat.
• Sarı, B., Güder, N. (1998). Türkmencenin grameri (III Sintaksis). Ankara: Türk Dünyası Gençleri’nin Mahtumkulu Yayın Birliği.
• Şimkeviç, P. (1899). Praktiçeskoye Rokovodstvo dilya Oznakomleniya s’ Nareçiyem’ Turkmen’ Zakaspiyskoy Oblasti (практическое руководство для ознакомленiя съ нарѣчiемъ туркменъ закаспiйской области - Hazar ardı Bölgesi Türkmen Lehçesi ile Tanışmak için Pratik Elkitabı). Ashabad (Aşkabat): K. M. Öyedorov Tipografiyası.
• Täçmıradov, T., & Çarıyev, M. (1967). Türkmen edebi diliniň orfoepiyası ve gısgaça orfoepik sözlük. Aşkabat: Ilım Neşiryat.
• Täçmıradov, T. (2002). Häzirki zaman türkmen dili fonetika. Aşkabat: Ilım.
• Veyisov, B. (2008). Türkmen diliniň tarıhı. Aşkabat: Türkmen Dövlet Neşiryat Gullıgı.
• von Gabain, A. (1996). Eski Türkçenin grameri. (çeviren: Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yayınları