UYGUR EDEBİYATINDA KİMLİKSİZLEŞTİRME KAVRAM İŞARETİ OLARAK “ŞALĞUT”A ANIŞTIRMA BAĞLAMINDA METİNLERARASI BİR BAKIŞ

Year 2025, Volume: 14 Issue: 3, 698 - 711, 15.09.2025

Sema Eynel

https://doi.org/10.7884/teke.1640397

Abstract

Nurmuhammed Örkişi’nin kaleme aldığı Yava Kepter, Doğu Türkistan’da yaşanan etnik ve kültürel soykırımın güvercinler üzerinden dile getirildiği önemli bir hikâyedir. Yaşadığı dönemde kimliksizleştirilmeye, tarihi kökleri silinmeye, yok edilmeye çalışılan Uygurlar üzerine uygulanan politika hikâyede “ruhsuzlaştırma” olarak ifade edilmiş, onları sembolize eden güvercinlerse “şalğut” sözcüğüyle işaretlenmiştir.
Yava Kepter’de geçen “şalğut”, Aytmatov’la literatüre kazandırılan “mankurt”un yerine kullanılmış bir kimliksizleştirme ifadesidir. “Şalğut”la ifade edilen kimliksizleştirme soyun kırılması, yani melez bir neslin oluşturulmasıyla gerçekleşir. Etnik ve kültürel soykırım olarak da ifade edilebilecek kimliksizleştirme yoluyla soykırım, günümüz toplumlarının yaygın bir gerçeği hâline gelse de bu durum için kullanılan “şalğut”, “kimliksizleştirme” anlamında yeni bir kavram işaretidir. Örkişi’nin, Uygur halkının günümüzde yaşadıklarının örtülü bir anlatımı niteliğindeki bu kavramı bilinçli seçtiği muhakkaktır.
Çalışmada “mankurt” ve “şalğut” kavram işaretlerinden hareketle, Nayman Ana Efsanesi’yle Yava Kepter hikâyesi, art zamanlı bir incelemeyle ele alınmıştır. Metinlerarasılığın anıştırma yöntemi çerçevesinde nitel bir analiz yapılmış, “kimliksizleştirme” bağlamında yeni bir kavram işareti literatüre kazandırılmıştır.

Keywords

Yeni Uygur Edebiyatı , Yava Kepter , şalğut , kimliksizleştirme , metinlerarasılık , anıştırma.

AN INTERTEXTUAL PERSPECTIVE IN THE CONTEXT OF ALLUSION TO ‘SHALGHUT’ AS A CONCEPT SIGN OF DISIDENTIFICATION IN UYGHUR LITERATURE

Abstract

Yava Kepter is an important story where the ethnic and cultural genocide in East Turkistan is conveyed through the symbolism of pigeons. In the story, the policy imposed on the Uyghurs –who were being stripped of their identity, erased from their historical roots, and driven toward annihilation– is described as “de-souling” while the pigeons that symbolize them are referred to as “şalğut”.
In Yava Kepter, “şalğut” functions as an alternative to “mankurt”, framing disidentification as the rupture of lineage and the production of a hybrid generation. Although disidentification –understood as a form of genocide that can also be described as ethnic and cultural annihilation– has become a widespread reality of today’s societies, the term şalğut, used to describe this situation, is a new conceptual marker for “disidentification”. Örkişi consciously chose this concept, which implicitly conveys the current experiences of the Uyghur people.
The study investigates The Legend of Nayman Ana and Yava Kepter diachronically through the notions of “mankurt” and “şalğut”. By employing the allusion method of intertextuality, it designates “şalğut” an original conceptual marker of disidentification.

Keywords

New Uyghur Literature , Yava Kepter , şalğut , disidentification , intertextuality , allusion.

References

• Aktaş, Ş. (2022). Anlatma esasına bağlı edebî metinlerin tahlili - teori ve uygulama. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aktulum, K. (2000). Metinlerarası ilişkiler. Ankara: Öteki.
• Assmann, J. (2015). Kültürel bellek. İstanbul: Ayrıntı.
• Aydoğdu, H. (2004). Modern kimlikte öznenin ölümü. Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi Dergisi, (10), 115-147. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/31406
• Aytmatov, C. (2017). Gün olur asra bedel. Refik Özdek (çev.), İstanbul: Ötüken.
• Azap, S. (2013). Kurtlar ve mankurtlar. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2(1), 279-287. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/136815
• Azap, S. (2017). Köz/kaman/lık: ihanet ve kimlik sorunsalı. The Journal of Academic Social Science, (41), 104-117. Doi: 10.16992/ASOS.11913
• Bulut, F. (2018). ‘Metinlerarasılık’ kavramının kuramsal çerçevesi. Edebî Eleştiri Dergisi (Journal of Literary Criticism), 2(1), 1-19. Doi: 10.31465/eeder.397704
• Emet, E. (2022). XX. yüzyıl Uygur edebiyatı. Çağdaş Uygur Araştırmaları Makaleler içinde (s. 121-146). Ankara: Grafiker.
• Korkmaz, F. (2017). Metinlerarası ilişkilerin klasik retorikteki kökeni üzerine bir araştırma. Hikmet Akademik Edebiyat Dergisi (Journal of Academic Literature), Gelenek ve Postmodernizm Özel Sayısı, 71-88. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/312985
• Magedanz, S. (2006). Allusion as form: The waste land and Moulin Rouge! Library Faculty Publication & Presentation. 61(2), 160-179. Doi: 10.1111/j.1600-0730.2006.00853.x
• Ögel, B. (2014). Türk mitolojisi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Örkişi, N. M. (2004). Yava Kepter. Kaşkar Edibiyati, (5), 1-12. http://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://www.uyghurpen.org/Yawa-kepter-ar.pdf https://www.uyghurpen.org/Yawa-kepter-ar.pdf
• Örkişi, N. Y. (2005). Yabani güvercin. Gök Bayrak, (65), 8-17.
• Özdemir, S. (2017). Metinlerarasılık yöntemleri - Ömer Seyfettin’in hikâyeleri. İstanbul: Dün Bugün Yarın.
• Söylemez, O. ve Ateş, Ö. F. (2021). Abiş Kekilbayulı’nın küy hikâyesi ve ilk mankurtlar, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, (25), 52-66. http://dx.doi.org/10.12992/turuk1111
• Şincañ Uyğur Aptonom Rayonluq Milletler Til-Yéziq Xizmiti Komitéti Luğet Bölümi. (1992). Uygur Tiliniñ İzahliq Lügiti III: D-F. Pekin: Milletler Neşriyati.