KARAY TÜRKÇESİNDE DUYU (ALGILAMA) FİİLLERİ

Year 2025, Volume: 14 Issue: 3, 731 - 749, 15.09.2025

Gülsüm Kırbaş

https://doi.org/10.7884/teke.1646649

Abstract

Fiiller yapılarına göre (basit, birleşik, türemiş), içeriklerine göre (oluş, kılış / kılınış, durum) başlıklar altında ele alınır. Mental fiiller ise son zamanlarda üzerinde çalışılan konulardan biridir. Tıp, psikoloji, dil, dil bilim gibi birçok alanda mental fiiller üzerinde durulmaktadır. Mental fiiller; duyu fiilleri, duygu fiilleri, idrak fiilleri diye kollara ayrılmaktadır. Hem tarihî hem de çağdaş Türk lehçelerinde mental fiiller çeşitli açılardan ele alınmıştır. Bu çalışmada Karay Türkçesinde duyu (algılama) fiilleri ele alınmıştır. Duyu fiilleri için Baskakow, Szapszal ve Zajazczkowski tarafından hazırlanmış ve Karay Türkçesiyle ilgili en kapsamlı sözlük olan Słownik Karaimsko-Rosyjsko-Polski esas alınmıştır. Kelime Słownik Karaimsko-Rosyjsko-Polski’den veya Karay Türkçesi ile ilgili metinlerden cümleler içinde kullanımıyla verilerek tanıklanmıştır. Sonuç kısmında Karay Türkçesinde duyu fiilleri hakkında çıkarımlarda bulunulmuştur.

Keywords

Mental fiiller , duyu (algılama) fiilleri , Karay Türkçesi , Słownik Karaimsko-Rosyjsko-Polski

SENSORY (PERCEPTION) VERBS IN KARAIM

Abstract

Verbs are divided into the titles of their structures (simple, compound, derived) and their contents (formation, action / action, situation). Mental verbs are one of the topics that have been studied recently. Mental verbs are emphasized in many fields such as medicine, psychology, language, linguistics. Mental verbs are divided into branches as sensory verbs, emotion verbs and perception verbs. Mental verbs have been discussed from various perspectives in both historical and modern Turkic dialects. In this study, sensory (perception) verbs in Karaim language are discussed. For sensory verbs, Słownik Karaimsko-Rosyjsko-Polski, which is the most comprehensive dictionary on Karaim language prepared by Baskakow, Szapszal and Zajazczkowski, is taken as basis. The word is attested in sentences taken from Słownik Karaimsko-Rosyjsko-Polski or texts related to Karaim language. In the conclusion, inferences are made about sensory verbs in Karaim language.

Keywords

Mental verbs , sensory (perception) verbs , Karaim language , Słownik Karaimsko-Rosyjsko-Polski

References

• Altınkaynak, E. (2006). Tozlu zaman perdesinde Kırım Karayları. Haarlem Netherlans: Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi.
• Aqtay, G. (2021). Eliyahu Ben Yosef Ķılcı’nın mecuması (Kırım Karay ve Türk edebiyatı mecmuası) (inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aşcı, M. (2024). Mu’înü’l Mürîd’de yer alan mental fiiller. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 13(4), 1246-1282. Doi: 10.7884/teke.1581114
• Ayan, E. ve Türkdil, Y. (2015). Kazak Türkçesinde dokunma duyu fiilleri ve anlam zenginliği. Turkish Studies, 10(4), 95-114. Doi: 10.7827/TurkishStudies.7705
• Banguoğlu, T. (2011). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Baskakow, N. A., Szapszał, S. M. ve Zajączkowski, A. (1974). Słownik Karaimsko-Rosyjsko-Polski. Moskwa: Russkij Jazyk.
• Bilgin Aksoy, G. (2021). Azerbaycan Türkçesinde mental fiiller. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Biray, N. (2007). Kazak şivesi ve Denizli ağzında kök hâldeki benzer idrak fiillerinde anlam farklılaşmaları. Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri II. Pamukkale Üniversitesi, 6-8 Eylül 2006, Denizli, s. 307-314.
• Booth, J. R. ve Hall W. S. (1995). Development of the understanding of the polysemious meanings of the mental state-verb know. Cognitive Development, 10(4), 529-549. Doi: 10.1016/0885-2014(95)90025-X
• Böler, T. (2021). Türkiye Türkçesi biçim bilgisi. İstanbul: Kesit.
• Croft, W. (1993). Case marking and the semantics of mental verbs. Semantics and The Lexicon, (ed. James Pustejovsky). Dordrecht: Kluwer Academic. Doi: 10.1007/978-94-011-1972-6_5
• Çulha, T. (2015). Kırım Karaycasının katık mecuması (metin-sözlük-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Çulha, T. (2017). Seyfü’l-mülûk ile bediü’l-cemâl hikâyesi (Kırım Karay rivayeti). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Doğan, L. ve Erdin, C. (2021). Gagavuz Türkçesinde mental fiiller. International Journal of Languages’ Education and Teaching, 9(2), 191-221. Doi: 10.29228/ijlet.51492
• Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde mental fiillerin isteme göre anlam değişmeleri. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri. Ankara Üniversitesi, 20-26 Eylül 2004, Ankara, s. 939-949.
• Ergin, M. (1977). Türk dil bilgisi. İstanbul: Minnetoğlu.
• Fakirullahoğlu, M. A. İ. (2016). Kırgız Türkçesinde duygu fiilleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Fakirullahoğlu, M. A. İ. (2023). Kazak Türkçesinde mental fiiller. 5. Uluslararası Rumeli [Dil, Edebiyat ve Çeviri] Sempozyumu Bildirileri. İstanbul Medeniyet Üniversitesi, 3-4 Haziran 2023, İstanbul, s. 5-20.
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Ankara: Kanaat.
• Halliday, M. (2014). An introduction to functional grammer. London: Foreign Language Teaching and Research Press.
• Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde mental fiiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• İlter, E. (2019). Karahanlı Türkçesinde duygu fiilleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kamchybekova, K. (2010). Kırgız Türkçesinde duyu fiilleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kıvrakdal, İ. (2000). Çıpçıhley Uçma Trohka “Lietuva Karaylarnın yırları” (giriş, inceleme, metinler, sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Levin, B. (1993). English verb classes and alternations, a preliminary investigation. London: The University of Chicago.
• Mardkowicz, A. (ed.), (1932). Karay awazı IV, V. Lutsk: Jagiellonska.
• Mardkowicz, A. (ed.), (1933). Karay awazı VI. Lutsk: Jagiellonska.
• Mardkowicz, A. (ed.), (1934). Karay awazı VII. Lutsk: Jagiellonska.
• Mardkowicz, A. (ed.), (1935). Karay awazı VIII. Lutsk: Jagiellonska.
• Mardkowicz, A. (ed.), (1936). Karay awazı IX, X. Lutsk: Jagiellonska.
• Özkan, A., Aşcı, U. D. ve Toker, M. (ed.), (2013). Türk dili, dil ve anlatım. Konya: Palet.
• Özeren, M. ve Alan, İ. (2018). Kırgız Türkçesinde mental fiiller. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 61, 203-224. Doi: 10.14222/Turkiyat3778
• Polkanov, Y. A. (1995). Kırımkayların atalar sözü. Bahçisaray.
• Sandalyeci, S. (2016). Bir Eski Anadolu Türkçesi metni olan Şeyyat Hamza’nın Yûsuf u Zeliha mesnevisinde mental fiiller. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 6(12), 157‐171. https://dergipark.org.tr/tr/pub/trkede/issue/40916/494228
• Seçkin, K. (2019). Eski Türkçede mental fiiller. Doktora Tezi, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Seçkin, K. (2020). Eski Türkçe metinlerinden örneklerle mental fiil teorisi. Konya: Palet.
• Soydan, S. (2018). Tarama Sözlüğü’nün ilk iki cildindeki duygu fiilleri üzerine bir değerlendirme. Turkish Studies, 13(5), 471-493. Doi: 10.7827/TurkishStudies.12923
• Şahin, S. (2012a). Mental fiil kavramı ve Türkmen Türkçesinde mental fiiller. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1(4), 45-62. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/136785
• Şahin, S. (2012b). Türkmen Türkçesinde mental fiiller. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları (söz varlığı incelemesi). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türkdil, Y. (2013). Anlam bilimi açısından Kazak Türkçesinde duyu fiilleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yaylagül, Ö. (2005). Türk runik harfli metinlerde mental fiiller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(1), 17-51. http://mtad.humanity.ankara.edu.tr/II-1_Mart2005/04_MTAD_2-1_OYaylagul.pdf
• Yıldız, H. (2016). Eski Uygurcada mental fiiller. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yıldız, H. (2019). Eski Uygurcada bellek fiilleri. Türkbilig Dergisi, 37, 21-34. https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkbilig/issue/52843/698056 (www.tdk.gov.tr) (Son Erişim Tarihi: 23.02.2025)