AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE “ÖZ” KELIMESİYLE OLUSTURULAN DEYİMLER VE BUNLARIN TÜRKİYE TÜRKÇESİNDEKİ KARŞILIKLARI

Yıl 2024, Cilt: 3 Sayı: 5, 205 - 231, 30.01.2025

Hami Akman

Öz

Batı Türkçesini temsil eden Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesi birçok yönden ortaklıklar barındırmaktadır. Bu ortaklıklar gerek ses ve şekil gerekse de sentaks açısından olabilmektedir. Bu çalışmada Azerbaycan Türkçesinde oldukça fazla kullanımı bulunan öz “kendi” kelimesiyle (ilk unsur olarak) kurulan deyimlerin Türkiye Türkçesindeki karşılıkları ele alınmıştır. Deyimler genelde en az iki kelimeden oluşan, gerçek anlamından az ya da çok sıyrılıp mecaz bir anlama bürünen kalıplaşmış kelime gruplarıdır. Kalıplaşma özelliği sebebiyle diller arası söz varlığı çalışmalarında deyimlerden sıklıkla yararlanılmaktadır. Azerbaycan Türkçesindeki öz kelimesiyle kurulan deyimlerin Türkiye Türkçesinde kendi kelimesiyle karşılanmasına 85, aynı ya da yakın anlamda olup farklı kelimelerle kurulan deyimlerle karşılanmasına 86 ve birleşik fillerle karşılananlaraysa 20 yerde rastlanmıştır. Bunlar dışında Azerbaycan Türkçesindeki bazı deyimlerin ne deyim ne de birleşik fiil şeklinde karşılığına tesadüf edilmemiştir. Sayıları 34 olan bu deyimler genelde tek kelimeyle karşılananlardan oluşmaktadır. Öz kelimesine Eski Türkçe, Orta Türkçe, Eski Anadolu Türkçesi ve Kıpçak Türkçesinde ruh, can, nefes anlamlarında tesadüf edilmektedir. Kendi kelimesiyse tarihi Türk lehçelerinden Kıpçak Türkçesinde tanıklanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Azerbaycan Türkçesi, Türkiye Türkçesi, Öz, Kendi, Deyim.

IDIOMS FORMED WITH THE WORD “OZ” IN AZERBAIJAN TURKISH AND THEIR EQUIVALENTS IN TURKEY TURKISH

Öz

Azerbaijani Turkish and Turkish of Turkey, which represent Western Turkish, have commonalities in many aspects. These commonalities can be in terms of sound, form and syntax. In this study, the equivalents of idioms formed with the word ‘own’ (as the first element), which is widely used in Azerbaijan Turkish, in Turkey Turkish are discussed. Idioms are usually stereotyped word groups consisting of at least two words, which are more or less stripped of their literal meaning and take on a figurative meaning. Thanks to its moulding feature, idioms are frequently used in interlingual vocabulary studies. The idioms formed with the word ‘self’ in Azerbaijan Turkish are met with the word ‘own’ in Turkey Turkish in 85 places, those with the same or close meaning but formed with different words in 86 places and those with compound verbs in 20 places. Apart from these, some idioms in Azerbaijan Turkish have neither idioms nor compound verbs. These idioms, which are 34 in number, generally consist of those that are met with a single word. The word ‘öz’ is found in Old Turkic, Middle Turkic, Old Anatolian Turkic and Kipchak Turkic in the meanings of spirit, soul, breath. The word ‘own’ is found in Kipchak Turkish, one of the historical Turkish dialects.

Anahtar Kelimeler

Azerbaijani Turkish, Turkish Of Turkey, Self, Own, Idiom.

Kaynakça

• Altaylı, Seyfettin. Azerbaycan Türkçesi Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Prestij Matbaası, 2005
• Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Nәsimi adına Dilçilik İnstitutu. Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğәti. Bakü: Şәrq-Qәrb, (2006).
• Buran, Ahmet ve Alkaya, Ercan. Çağdaş Türk Lehçeleri. Ankara: Akçağ Yayınları, 2017.
• Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. Bayrak Basım / Yayım / Tanıtım, 2012.
• İlker, Ayşe. Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997.
• Korkmaz, Zeynep. Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
• Paçacıoglu, Burhan. VIII. – XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı. İstanbul: Kesit Yayınları, 2016.
• Saraçbaşı, Mustafa Ertuğrul. (2010). Örnekleriyle Büyük Deyimler Sözlüğü I-II. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tokat, Feyza. “Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesi Arasındaki Yalancı Eş Değerlerin XVI. Yüzyılda Azerbaycan Sahasında Türkçeye Çevrilmiş Bir Metindeki Örnekleri.” Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), no. 1(2) (Haziran-Aralık, 2017): 85-99.
• https://sozluk.gov.tr/