Modern Batı Felsefesinde Hayvanın Ahlaki ve Hukuki Statüsü: Descartes versus Bentham

Year 2022, Issue: 18, 186 - 203, 14.12.2022

Nuriye Merkit

https://doi.org/10.55256/temasa.1204087

Abstract

Bu makalede modern Batı felsefesinde hayvanın ahlaki ve hukuki statüsü Descartes ve Bentham’ın felsefesi üzerinden karşılaştırmalı olarak ele alınmıştır. 17. yüzyılda Descartes’ın hayvan sorununa dair ileri sürdüğü ‘ruhsuz makine’ iddiası hayvanın ahlaki ve hukuki konumunu tartışmalı bir zemine yerleştirmiş ve insan-merkezci anlayışı pekiştirmiştir. İnsan-merkezci anlayış bütün hakları akıl sahibi insana vermekte, akıldan ve ruhtan yoksun olarak kabul ettiği hayvanlar alemine neredeyse hiçbir hak tanımamaktadır. Her ne kadar Descartes veya onun gibi insan-merkezci yaklaşımı benimseyen birçok filozof hiçbir zaman hayvanlara işkenceyi ya da kötü muameleyi doğrudan savunmamış olsa da modern Batı felsefesinde bu yaklaşım hayvanların ahlaki statüleri ve değerleri olmadığı yönünde bir anlayışla sonuçlanmıştır. 19. yüzyılda Bentham’ın hayvanların ‘acıyı duyumsayan varlıklar’ olduğunu ileri sürmesi ve eşit gözetilme ilkesini savunması onların akıl sahibi veya ruhu ölümsüz olan, dolayısıyla da bazı hakları bulunan kişiler olmamalarının kendilerinden daha yüksek türlere yani insanlara hizmet etmek amacıyla var oldukları anlamına gelmediğini göstermek için atılan ilk adım olmuştur. Ancak Bentham’ın felsefesinde eşit gözetilme ilkesi hayvanlara ‘mal ve eşya’ statüsünden başka bir statü tanımamakta, yalnızca onların gereksiz yere acı çekmemelerini sağlamayı hedeflemektedir. Bentham’ın hayvanların ‘ruhsuz makineler’ değil, ‘duyumsar varlıklar’ olduğunu gündeme getirmesi hayvan refahına yönelik olumlu bir gelişmedir, ancak ‘duyarlı olma’ özelliği her hayvanda aynı derecede bulunmamaktadır. Bu nedenle bu yaklaşım tüm hayvanları kapsamamakta ve insanlarla bazı ortak özellikleri olan veya görece insanlara daha çok benzeyen hayvanları diğerlerinden daha değerli kabul etmektedir. Bu bakımdan hayvanın ahlaki ve hukuki statüsü problemine dair Bentham’ın yaklaşımı insanı mihenk taşı olarak kabul eden insan-merkezci yaklaşımdan radikal bir ayrılışı temsil etmemektedir.

Keywords

Descartes, Bentham, insan, hayvan, ahlak, hukuk

References

• Arıkan, Engin. Hayvan Hakları İnsan Hukuku. Bursa: Ekin Yayınevi, 2016.
• Aristoteles. Ruh Üzerine. Çeviren: Zeki Özcan, Ankara: Birleşik Yayınevi, 2011.
• Arslan, Ahmet. İlkçağ Felsefe Tarihi: Sokrates Öncesi Yunan Felsefesi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2011.
• Aşar, Haluk. “Hayvan Haklarına Yönelik Temel Görüşler ve Yanılgıları,” Kaygı 30, (2018): 239-251.
• Bekoff, Marc. “Awareness: Animal Reflections,” Nature 419, (2002): 255-255.
• Bentham, Jeremy. Ahlak ve Yasama İlkeleri. Çeviren: Ömer Saruhanlıoğlu ve Uğur Kâşif Boyacı, İstanbul: Litera Yayınları, 2021.
• Bentham, Jeremy. An Introduction to the Principles of Morals and Legislation. vol II. London: Printed for W. Pickering, Lincoln’s-Inn Fields and E. Wilson, Royal Exchange, 1823.
• Bentham, Jeremy. Yasamanın İlkeleri. Çeviren: Barkın Asal, İstanbul: On İki Levha Yayınları, 2017.
• Bollache, Loic. Hayvanlar Nasıl Düşünür İnsanlar Ne Görür?. Çeviren: Seda Sevinç, İstanbul: Timaş Yayınları, 2022.
• Boralevi, Lea Campos. Bentham and the Oppressed. Berlin-New York: Walter de Gruyter, 1984.
• Cottingham, John. Descartes’ı Nasıl Okumalıyız?. Çeviren: Fatma Erkek, İstanbul: Runik Yayınları, 2008.
• Degrazia, David. Hayvan Hakları. Çeviren: Hakan Gür, İstanbul: Dost Kitabevi Yayınları, 2002.
• Descartes, Rene. The Philosophical Writings of Descartes. vol. II. Translated by: John Cottingham, Robert Stoothoff and Dugald Murdoch, Cambridge: Cambridge University Press, 1984.
• Descartes. Ahlak Üzerine Mektuplar. Çeviren: Sanem Sollers, İstanbul: Say Yayınları, 2019.
• Descartes. Duygular ya da Ruh Halleri. Çeviren: Çiğdem Dürüşken, İstanbul: Alfa Yayınları, 2017.
• Descartes. Hakikatin Araştırılması: Dünya ya da Işık Üzerine İnceleme. Çeviren: Atakan Altınörs, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2017.
• Descartes. Yöntem Üzerine Konuşma. Çeviren: Özcan Doğan, Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2014.
• Ergün, Elif. “Ruhsuz Makine: Hayvan,” FLSF 29, (2020): 441-456.
• Ferry, Luc. Ekolojik Yeni Düzen. Çeviren: Turhan Ilgaz, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• Francione, Gary L. Hayvan Haklarına Giriş: Çocuğunuz mu Köpeğiniz mi?. Çeviren: Renan Akman ve Elçin Gen, İstanbul: İletişim Yayınları, 2008.
• Griffin, Donald R. Animal Minds. Chicago: University of Chicago Press, 1994.
• Günay, Mustafa. Felsefe Tarihinde İnsan Sorunu. Adana: Karahan Kitabevi Yayınları, 2010.
• Herakleitos. Fragmanlar. Çeviren: Arzu Akgün, İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2016.
• Kant, Immanuel. Ethica: Etik Üzerine Dersler. Çeviren: Oğuz Özügül, İstanbul: Pencere Yayınları, 2007.
• Kenny, Anthony. Modern Dünyada Felsefe. Çeviren: Burcu Doğan, İstanbul: Küre Yayınları, 2018.
• Kenny, Anthony. Ortaçağ Felsefesi. Çeviren: Şeyma Yılmaz, İstanbul: Küre Yayınları, 2018.
• Kniess, Johannes. “Bentham on Animal Welfare,” British Journal for the History of Philosophy 27, (2018): 1-15.
• Locke, John. Eğitim Üzerine Düşünceler. Çeviren: Hakan Zengin, İstanbul: Morpa Kültür Yayınları, 2003.
• Montaigne. Hayvanlara Övgü. Çeviren: Ebru Erbaş, İstanbul: Can Sanat Yayınları, 2022.
• Nagel, Thomas. “Aristoteles’in Eudaimonia Üzerine Düşünceleri,” DoğuBatı 4, (1988): 147-157.
• Platon. Philebos. Çeviren: Furkan Akderin, İstanbul: Say Yayınları, 2013.
• Rousseau, Jean-Jacques. Social Contract and Discourses. Trans. and with an introduction by: G. D. H. Cole, London and Toronto: J. M. Dent and Sons, 1923.
• Ryan, Derek. Hayvan Kuramı: Eleştirel Bir Giriş. Çeviren: Ayten Alkan, İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.
• Singer, Peter. Hayvan Özgürleşmesi. Çeviren: Hayrullah Doğan, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2005.
• Tebbit, Mark. Hukuk Felsefesi. Çeviren: Mehmet Kocaoğlu, Ankara: Vulgus Yayınları, 2022.
• Waal, Frans D. Hayvanların Ne Kadar Zeki Olduğunu Anlayacak Kadar Zeki Miyiz?. Çeviren: Ahmet Burak Kaya, İstanbul: Metis Yayınları, 2017.