Dualistic-based Understanding of Existence in Ishrāqi and Sabian Ontology

Year 2025, Issue: 7, 97 - 117, 28.03.2025

Hayrunnisa Hayta

https://doi.org/10.55709/tetkik.1591780

Abstract

In the domain of thought, it is evident that nearly every intellectual tradition has been influenced by preceding cultures, civilizations, and their respective ideas. Islamic philosophy is no exception to this phenomenon. Within this framework, a critical examination of the Illuminationist (Ishrāqī) philosophy founded by Shihāb al-Dīn al-Suhrawardī (d. 587/1191), is imperative. Ishrāqī philosophy, which is characterised by its eclecticism and predominantly intuitive mode of thinking, draws from the philosophical and mystical schools of antiquity. Suhrawardī regarded the various ancient sources of wisdom from both Eastern and Western traditions as part of a unified perennial philosophy and saw himself as the inheritor of this eternal wisdom. In this regard, Suhrawardī’s philosophy of illumination is said to have been influenced by divine knowledge and Sufism in its mystical dimension, Neoplatonism and Peripatetic philosophy in its theoretical dimension, Zoroastrianism and ancient Persian religions in terms of culture, and Hermeticism in terms of esoteric wisdom. However, in addition to these, it can also be suggested that other traditions such as Sabeanism and Indian metaphysics had an impact on the emergence of this philosophy. The present study, we will compare the dualistic understandings of Illuminationism and Sabeanism within the framework of their respective ontological conceptions. The research elucidates Suhrawardī’s conception of being and the ontology of the Sabean faith which, although originally a divine religion, has adopted various forms throughout history under religious, philosophical, and political factors. This is achieved by means of a comparative analysis of their dualistic elements. The study, explores how the idea of dualism is reflected in both Sabeanism and Suhrawardī’s Illuminationist philosophy in terms of metaphysics, highlighting both similarities and differences between the two traditions. This study concludes Sabeanism and Illuminationism have developed interpretations that resemble dualistic thought in both Islamic and modern sources. The ontological conceptions manifested as light-darkness in Sabeanism and as light-darkness in Illuminationism can be seen as foundational to the overall philosophical systems of both traditions.

Keywords

Islamic Philosophy, Suhrawardī, Ishrāqiyyun, Gnosticism, Sabianism, Dualism

Ethical Statement

This study is based on the doctoral dissertation entitled “The Impact of Sabianism on Ishrāqī Ontology”, completed by Hayrunnisa Hayta under the supervision of Prof. Dr. Hasan Özalp at the Institute of Social Sciences, Sivas Cumhuriyet University.

İşrâkî ve Sâbiî Ontolojide Düalizm Temelli Varlık Anlayışı

Abstract

Düşünce dünyasında hemen her düşünce ekolü kendinden önceki kültür ve medeniyetlerden ve onların ortaya koyduğu fikirlerden etkilenmiştir. Bu durum İslam felsefe geleneği için de söz konusudur. Dolayısıyla ele alınması gereken geleneklerden biri de Şihâbüddîn es-Sühreverdî (öl. 587/1191) tarafından kurulmuş olan İşrâkî felsefedir. İşrâkî felsefe, eklektik ve daha çok sezgisel bir düşünce tarzına dayalı olarak kadim dönemlerin felsefi ve mistik akımlarından beslenmiştir. Sühreverdî, doğu ve batı düşüncelerinden gelen farklı geleneklere ait tüm kadîm hikmeti kaynakları arasında göstermiş ve kendisini de bu ebedi hikmetin vârisi olarak görmüştür. Bu bağlamda Sühreverdî’nin işrâk felsefesi irfâni olarak ilâhî bilgilere ve Tasavvufa, nazari olarak Yeni Eflatunculuğa ve Meşşâiliğe, kültür olarak Zerdüştilik ve eski Fars dinlerine ve keşfi hikmet olarak da Hermetizm’e kadar gittiği ileri sürülmektedir. Fakat bunların yanı sıra bu felsefenin doğuşuna etki eden Sâbiîlik ve Hint metafiziği gibi başka kaynakların da bulunduğu söylenebilir. Biz bu araştırmada İşrâkiliğin ve onun felsefesine etki ettiğini düşündüğümüz Sâbiîliğin ontoloji tasavvurları kapsamında düalizm anlayışlarını kıyaslayacağız. Çalışmada Sühreverdî’nin varlık tasavvuru ve asli itibari ile ilâhî bir din olmakla beraber zamanla dinî, felsefî, siyasî tesirler altında kalarak farklı formlarda bugüne kadar gelmiş olan Sâbiî inancının ontolojisi, her iki geleneğin düalizm anlayışları bağlamında karşılaştırmalı olarak açıklanmıştır. Varlık felsefesi açısından düalizm düşüncesinin Sâbiîlik ve Sühreverdî’nin İşrâk felsefesindeki karşılığı ele alınmış ve her iki gelenekte yer alan benzerlik ve farklılıklara yer verilmiştir. Araştırmada hem İslâmi hemde modern dönem kaynaklardaki Sâbiîlik ile İşrâkiliğin düalizme benzer yorumlar getirdikleri sonucuna ulaşılmıştır. İşrâkilikte nur-zulmet ve Sâbiîlikte ışık-karanlık şeklinde beliren varlık tasavvurlarının her iki sistemin bütün felsefesini formüle ettiğini söyleyebiliriz.

Keywords

İslam Felsefesi, Sühreverdî, İşrâkilik, Gnostisizm, Sâbiîlik, Düalizm

Ethical Statement

Bu çalışma, Hayrunnisa Hayta tarafından Prof. Dr. Hasan Özalp danışmanlığında Sivas Cumhuriyet Üniversitesi’nde hazırlanmış olan “İşrâkî Ontolojiye Sâbiîliğin Etkisi” başlıklı doktora tezine dayanmaktadır.

References

• Aldihisi, Sabah. The story of Creation in the Mandaean Holy Book the Ginza Rba. University College London, Submitted For The Degree Of Ph.D., London, 2013.
• Alıcı, Mehmet. “Şehrezûrî’de Gnostik Eğilimler”. Şeyhü’l İşrâk’ın İzinde: İlk Dönem İşrâkî Şârihler. ed. M. Nesim Doru vd. 103-130. Ankara: Divan Kitap, 2015. https://doi.org/10.17131/milel.436850
• Aktulga, Mıhdat. Dualist Dinlerde Tanrı İnancı Üzerine Bir Karşılaştırma (Mecusilik, Sâbiîlik, Manicilik). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Bakkal, Ali. Harran Okulu. ed. M. Yavuz Rızvanoğlu. İstanbul: Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 2007.
• Ebû Reyhan el-Bîrûnî. Maziden Kalanlar (el-Âsârü’l Bâkiye), çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2011.
• Buckley, Jorunn Jacobsen. The Mandaeans: Ancient Texts and Modern People. New York: Oxford Üniversity Press, 2002.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Kur’an-ı Kerim ve Sâbiîler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1-4, (1962), 103-116.
• Drower, E.S. The Thousand and Twelwe Qestions (Alf Trisar Şuyalya). Berlin: Akademie-Verlag, 1960.
• Drower, E.S. The Mandaeans of Iraq and Iran: Their Cults, Custom, Magic Legends and Folklore. Oxford: Oxford At The Clarendon Press, 1937.
• Drower, E. S. The Secret Adam: A Study of Nasoraean Gnosis. London: Oxford University Press, 1960.
• Drower, E.S. The Canonical Prayer Book of the Mandaeans. Leidon,1959.
• Drower, E.S. The Haran Gawita and The Baptism of Hibil-Ziwa. Vaticana: Biblioeteca Apostolica Vaticana, 1953.
• Durusoy, Ali. “Fahreddin el-Mardînî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 12/86-87. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Erdoğan, İsmail. “Platon’un İdeleri’ne Bazı İslam Düşünürlerince Yapılan Atıf ve Değerlendirmeler”. Bilimname: Düşünce Platformu 2/4 (2004), 33-47.
• Fahreddin er-Râzi. Ana Hatları ile Kelam ve Felsefe (el-Muhassal). çev. Eşref Altaş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2023. Ginzâ Der Schatz oder Das Grosse Buch Der Mandâer. çev. Mark Lidzbarski. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1925.
• Ginza Rabba (The Gerat Book of The Mandaeans). çev. Ram Al Sabiry. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1925. GSL, Gnostic Society Library. “Mandaean Scriptures and Fragments”. Erişim 15 Eylül 2024. http://gnosis.org/library/mand.htm.
• GSL, Gnostic Society Library. “Mandaean Prayer Fragments”. Erişim 12 Eylül 2024. http://gnosis.org/library/tmes.htm.
• Gündüz, Şinasi. “Sâbiîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/341. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Gündüz, Şinasi. Son Gnostikler: Sâbiîler. Ankara: Vadi Yayınları, 1995.
• Gündüz, Şinasi. Anadolu’da Paganizm: Antik Dönemde Harran ve Urfa. İstanbul: Milel Nihal, 2023.
• Gündüz, Şinasi. Mitoloji ve İnanç Arasında. Hikav Yayınları, 2018.
• Hârizmi. Mefâtîhu’l-Ulûm (İlimlerin Anahtarları). çev. Aygün Akyol vd. Ankara: Elis Yayınları, 2019.
• Izutsu, Toshihiko. “İşrâkîlik”. İslam’da Bilgi ve Felsefe içinde. çev. Mustafa Armağan. İstanbul: İz Yayıncılık,1997.
• İbn Hazm Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Sâid b. Hazm el-Endelûsi el-Kurtubî. el-Fasl Fi’l-Milel ve’l Ehvâ’ ve’n-Nihal (Dinler ve Mezhepler Tarihi). çev. Halil İbrahim Bulut. İstanbul, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Kılıç, Cevdet. “Sühreverdî’nin Varlık Düşüncesinde Nurlar Hiyerarşisi ve Meşşâi Felsefe ile Karşılaştırılması”. İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2008), 55-72.
• Mes’ûdî. Murûc ez-Zeheb (Altın Bozkırlar). çev. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2004.
• Muhammed b. İshak en-Nedîm. el-Fihrist. ed. Abdulkadir coşkun. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Muhammed b. Abdülkerim eş-Şehristâni. el-Milel ve'n-Nihal (Dinler ve Mezhepler Tarihi). çev. Muharrem Tan. İstanbul: Yeni Akademi Yayınları, 2006.
• Mehmet Meçin, Mekin. Zerdüştîlîk ile İşrak Hikmeti Arasında Düalizm Üzerinden bir Mukayese, Vankulu Sosyal Araştırmalar Dergisi 2 (2018), 115-131.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. Üç Müslüman Bilge. çev. Ali Ünal. İstanbul: İnsan Yayınları, 2019.
• Şihâbüddîn es-Sühreverdi. Hikmet’ül İşrâk. çev. Eyüp Bekir Yazıcı vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Şihâbüddîn es-Sühreverdi. el-Elvâhu’l-İmâdiyye. çev. Ahmet Kâmil Cihan vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Şihâbüddîn es-Sühreverdi. Kitâbü’t-Telvihât. çev. Ahmet Kâmil Cihan vd. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Şihâbüddîn es-Sühreverdî. Heyâkilu’n-Nur (Nur Heykelleri). ed. Ahmet Kâmil Cihan. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017. Şihâbüddîn es-Sühreverdî. Cebrail’in Kanat Sesi. çev. Sedat Baran. İstanbul: Sûfi Kitap, 2006.
• Şemseddin Şehrezûri. Nüzhetü’l- Ervâh (Bilgelerin Tarihi ve Özdeyişleri). ed. İlhan Kutluer, çev. Eşref Altaş. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• The Mandaean Book of John. çev. Charles G. Haberl, James F. McGrat. Berlin: Baston: De Gruyter, 2019.
• Turğay, Fatma. İşrâki Felsefe Geleneğinde Misâl Âlemi: Sühreverdi Örneği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Yakut el-Hamevi. İrşâdu’l-Erib ila Marifeti’l-Edib. Neşr: D.S. Margoliuth. 12 Cilt. Mısır, 1925.
• Yamauchi, Edwin M. Mandaic İncantion Text. New Haven: American Oriental Society, 1967.
• Yazıcı, Eyüp Bekir. Şihâbüddîn Sühreverdî’nin Hikmet-i İşrak Anlayışı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Yazıcı, Eyüp Bekir. “Hermetizm’in Ş. Sühreverdî’nin Felsefesine Geçiş Yolu Olarak Harran”. 1. Uluslararası Katılımlı Bilim ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu. ed. Ali Bakkal. 2/ 167-175. Nisan 2006.
• Yazıcı, Eyüp Bekir. “Sühreverdî’nin Yaşadığı Dönemde Tarihsel ve Siyasi Koşullar”. Sühreverdî ve İşrâk Felsefesi. ed. M. Nesim Doru vd. 25-42. İstanbul: Otto, 2014.