Sahâbe Tasavvurunun Oluşumunda İlk Dönem İslâm Tarihinde Meydana Gelen Olayların Rolü

Year 2024, , 894 - 915, 31.12.2024

Metin Gürpınar , Mehmet Çelenk

https://doi.org/10.32711/tiad.1539679

Abstract

İslâm kültürünün taşıyıcı unsuru olarak sahâbe İslâm düşünce geleneğinde oldukça önemli bir yer işgal etmektedir. Bu makalenin amacı, ilk dönem İslâm tarihinde meydana gelen olayların Müslüman toplumdaki sahâbe algısını nasıl şekillendirdiğini bütüncül bir yaklaşımla ortaya koymaktır. Hz. Peygamber döneminde sahâbe arasında inşa edilen kardeşlik ve birlik ruhu, bastırılan cahiliye asabiyeti, İslâmî idealler etrafında pasifize edilen kabile ruhu zuhur eden siyasi rekabetten büyük oranda etkilenmiştir. Sahâbenin dindeki yeri, konumu, güvenilirliği, İslâm düşüncesini dönüştürmedeki etkisi vs. etrafında çok yönlü tartışmalar ve yaklaşımlar ortaya çıkmıştır. Sünnî-Şiî farklılaşmasının en önemli yönlerinden birisi de hiç şüphesiz sahâbe telakkisi hususundaki ayrışmaya dayanmaktadır. Erken dönem İslâm toplumunda yaşanan Sakîfetü Benî Sâide toplantısı, Hz. Osman’ın katli, Cemel Vak‘ası ve Sıffîn Savaşı etrafında yaşanan gelişmeler ve kamplaşmalar kurumsal mezhebî kimliklerin gelişimine de öncülük etmiştir.

Keywords

İslâm Mezhepleri Tarihi, Sahâbe, Sakîfetü Benî Sâide, Hz. Osman’ın Katli, Cemel, Sıffîn

The Role of the Events That Took Place in the Early Period of Islamic History in the Formation of the Image Sahabah

Abstract

As the carrier element of Islamic culture, the Companions occupy a very important place in the tradition of Islamic thought. The basic aim of this article is to find out and to demonstrate the impact of early events on the Muslim conception of sahabah with a holistic approach. The brotherhood established among the sahabah by Prophet Mohammad, repressed tribal ambitions, strong Islamic solidarity has deeply changed with the ongoing political competition. Multifaceted discussions and approaches have emerged around the place of the Companions in religion, their position, their reliability, their influence in transforming Islamic thought, etc. One of the most important aspects of the Sunni-Shiite differentiation is undoubtedly based on the difference in the perception of the companions. The developments and polarizations experienced in the early Islamic society around the Saqifah Bani Saidah meeting, the murder of Uthman, the Camel and Siffin wars pioneered the development of institutional sectarian identities.

Keywords

History of Islamic Sects, Sahabah, The Saqifah Bani Saidah, The Murder of Uthman, Camel, Siffin

References

• Apak, Adem. Asabiyet ve Erken Dönem İslâm Siyasi Tarihindeki Etkileri. İstanbul: Düşünce Kitabevi Yayınları, 2004.
• Apak, Adem. “Hz. Ali’nin İlk Dönem Siyasî Hadiselerdeki Rolü”. Marife, 5/1 (2005), 123-144.
• Apak, Adem. Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi: Hulefâ-i Râşidîn Dönemi. 1 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Apak, Adem. Ana Hatlarıyla İslâm Tarihi: Emevîler Dönemi. 1 Cilt. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2008.
• Apak, Adem. “Şuûbiyye Hareketinin Tarihî Arka Planı ve Tezâhürleri: Asabiyyeden Şuûbiyyeye”. İstem 6/12 (2008), 17-51.
• Apak, Adem. Hz. Osman Dönemi Devlet Siyaseti. İstanbul: İnsan Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Apak, Adem. “Tarihin Araçsallaştırılmasında Seyf b. Ömer Özelinde Ehl-i Sünnet Örneği”. Din Algısı İnşasında Tarihin Araçsallaştırılması, ed. Adnan Demircan. 137-148. İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
• Aycan, İrfan. Saltanata Giden Yolda Mu’âviye b. Ebî Sufyan. Ankara: Otto Yayınları, 2018.
• Aydınlı, Osman. Mu’tezilî İmamet Düşüncesinde Farklılaşma Süreci. Ankara: Araştırma Yayınları, 2003.
• Akbulut, Ahmet. Sahâbe Dönemi İktidar Kavgası: Alevî-Sünnî Ayrışmasının Arka Planı. Ankara: Otto Yayınları, 5. Basım, 2017.
• Akdemir, Furat. “Hz. Osman Dönemi Olayların Müslüman İman Algısına Yansıması”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 11/60 (2018), 1197-1206.
• Âmidî, Seyfüddîn. Ġāyetü’l-Merâm fî ilmi’l-kelâm. thk. Hasan Mahmud Adullâtif. Kahire: Lecnetü İhyâi’t- Türâsi’l-İslâmiyye, 1391/1971.
• Âmidî, Seyfüddîn. Ebkârü’l-efkâr fî usûli’d-dîn. thk. Ahmed Muhammed el-Mehdî. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâikü’l-Kavmiyye, 2. Basım, 1424/2004.
• Bozan, Metin. İmâmiyye Şîası’nın Oluşumu Masum Oniki İmam İnancının Ortaya Çıkışı. Ankara: İsam Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Benli, Yusuf. “Ebû Hanîfe’nin Sahâbe Anlayışının Ehl-i Sünnet’in Temel Görüşlerine etkileri”. IV. Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu: Hanefîlik-Mâturîdîlik. ed. Cengiz Çuhadar, Mustafa Aykaç, Yusuf Koçak. 2/174-244. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Câbir. Ensâbü’l-eşrâf, thk. Süheyl Zekkâr, Riyâd Zerkelî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkâhir b. Tâhir b. Muhammed. el-Fark beyne’l-fırak. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 2016.
• Demir, Mahmut. Hadis ve İdeoloji. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Dertli, Osman. Hz. Osman Dönemi: Sosyolojik Bir Yaklaşım. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Demirci, Mustafa. “Hz. Osman Devri Fitne Olaylarının Sosyoekonomik Boyutları”. İslâmiyât 7/1 (2004), 155-170.
• Dûrî, Abdulazîz. İslâm İktisat Tarihine Giriş. çev. Sabri Orman. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Daftary, Farhad. İsmaililer: Tarih ve Kuram, çev. Ercüment Özkan. Ankara: Raslantı Yayınları, 2001.
• Düğeroğlu, Muhsin. İlk Dönem İslam Tarihçilerinin Sıffîn Savaşına Yaklaşımları. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Evkuran, Mehmet. Ehl-i Sünnet Siyaset Düşüncesinin Yapısı ve Sorunları. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Erul, Bünyamin. Siret Tedkikleri. Ankara: Otto Yayınları, 2013.
• Ebû Mihnef, Lut b. Yahyâ el-Gâmidî el-Ezdî. Ahbârü’l-Cemel. thk. Kays Behcet el-Attâr. Bağdat: Merkezü İmâm er-Rızâ, 2017.
• Hatiboğlu, Mehmed Said. İslam Tenkid Zihniyeti ve Hadis Tenkidinin Doğuşu. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Hatiboğlu, Mehmed Said. Siyasi-İctimaî Hadiselerle Hadis Münasebetleri. Ankara: Otto Yayınları, 2015.
• Hüseyin, Tâhâ. el-Fitnetü’l-Kübrâ (Ali ve Benûhu). 2 Cilt. Windsor: Müessesetü Hindâvî, 2017.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr. Târîh. thk. Ekrem Ziyâ el-Ömerî. Riyad: Dâru Tayyibe, 2. Basım, 1985.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sabit el-Bağdâdî. el-Kifâye fî Ma’rifeti Usûli İlmi’r-Rivâye, thk. İbrahim b. Mustafâ. 2 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hüdâ, 2003.
• el-Iş, Yusuf. ed-Devletü’l-Ümeviyye. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1985.
• İzzân, Muhammed Yahya Sâlim, es-Sahâbe ınde’z-Zeydiyye. San’a: Münteda’l-Efkâr li’d-Dirâse ve’l-Bahs, 3. Basım, 1434/2013.
• İbn Hacer el-Askâlanî, Ahmed b. Ali. el-İsâbe fi temyîzi’s-sahâbe. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavviz. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 3. Basım, 1990.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa’d. et-Tabakâtu’l-Kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l Hâncî, 2001.
• İbn Kuteybe, Abdullâh b. Müslim. el-İmâme ve’s-siyâse. thk. Ali Şeyrî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1990.
• İbn Abdirabbih, Ahmed b. Muhammed el- Endelüsî. el-ʿİkdu’l-ferîd. thk. Müfîd Muhammed Kamîha. 9 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed b. Abdilkerim. el-Kâmil fi’t-târîh, thk. Ebî’l-Fidâ Abdullah el-Kâdî. 11 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbn Hazm, Ali b. Ahmed. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâi ve’n-nihal. thk. Muhammed İbrahim Nasir-Abdurrahmân Umeyre. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 2. Basım, 1996.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Amr, Tarihu Medineti’l-Münevvere, thk. Fehim Muhammed Şeltut. 4 Cilt. Mekke: y.y., 1979.
• İbn Sellâm el-İbâdî. Kitâbun fîhi Bed’u’l-İslâm ve Şerâiu’d-Dîn. thk. Werner Schwartz-Sâlim b. Ya’kûb. Beyrut: Dâru Sadr, 1986.
• Kâtib, Ahmed. es-Sünnetü ve’ş-Şîa: Vahdetü’d-din hilâfü’t-tarihî ve’s-siyasî. nşr. Ahmed el-Kâtib. Londra: y.y., 4. Basım, 2010,
• Karadere, İsa. İslam Mezhepler Tarihi’nde Cemel ve Sıffîn. Kahramanmaraş: Samer Yayınları, 2020.
• Kılıçlı, Mustafa. Arap Edebiyatında Şu’ûbiyye. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1986.
• Korkmaz, Sıddık. Tarihi Süreç İçerisinde Sebeiyye. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Korkmaz, Sıddık. Şîa’nın Oluşumu: Hz. Ali’nin Vasîliği Düşüncesi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2015.
• Korkmaz, Sıddık. Karizma Dindarlığı -Şiîlik Üzerine Araştırmalar-. Ankara: Fecr Yayınları, 2019.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 4. Basım, 2018
• Koyuncu, Zeynep. Mezhepler Tarihçilerine göre Hz. Ali’ye Karşı Savaşanlar (İbn Hazm Örneği). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Kelpetin, Mahmut. Seyf b. Ömer ve Tarihçiliği. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Mescid-i Camiî, Muhammed. Ehl-i Sünnet ve Şia’da Siyasi Düşüncenin Temelleri. çev. Malik Eşter. İstanbul: İnsan Yayınları, 1995.
• Kuleynî, Muhammed b. Yahûb. Usûlü’l-Kâfî. 8 Cilt. Beyrut: Menşûrâtü’l-Fecr, 2007.
• Mağribî, Ali Abdulfettah. el-Firaku’l-Kelamiyyetü’l-İslâmiyye: Medhalün ve Dirâsetün. Kahire: Mektebütü Vehbiyye, 2. Basım, 1995.
• Muzaffer, Muhammed Rıza. es-Sakîfe. Bağdat: Mektebetü Urûc, 2014.
• Minkârî, Nasr b. Müzâhim. Vak’atü Sıffîn. haz. Hüseyin Ali Kasfe. Beyrut: Daru’l-Mehacceti’l-Beydâ, 2008.
• Makdisî, Mutahhâr b. Tâhir. el-Bed’ ve’t-Târîh. 6 Cilt. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, ts.
• Mes’ûdî, Ebu’l-Hasan Ali b. el-Hüseyn b. Ali. Murûcu’z-zeheb ve meâdinü’l-cevher. 4 Cilt. Beyrut: el- Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Nevbahtî, Hasan b. Musa. Firaku’ş-Şîa. Beyrut: Menşurâtü’r-Rızâ, 2012.
• Onat, Hasan. Emeviler Devri Şiî Hareketleri ve Günümüz Şiîliği. İstanbul: Endülüs Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Öz, Şaban. “İslâm Siyaset Geleneğinde Bir Şâz -Şîi-Sünnî Yol Ayrımında Sakîfe Hâdisesi-. İstem 6/11 (2008), 79-91.
• Said, Cevdet. Bireysel ve Toplumsal Değişmenin Yasaları. çev. İlhan Kutluer. İstanbul: İnsan Yayınları, 4. Basım, 1998.
• Sansarkan Yusuf. İslam Düşünce Geleneğinde Tahkim Meselesi ve Mezhebî Ekoller Üzerindeki Etkisi. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• es- Sadûk, Ebî Ca’fer Muhammed b. Ali b. Hüseyn. Kitâbu’l-İtikâdât. thk. Müessesetü’l-İmâm el-Hâdî. Kum: Müessesetü’l-İmâm el-Hâdî, 3. Basım, 1435.
• Şahin, Hanifi. Şiîlerin Gözüyle Sünnîler: İlk Dönem Şiî Kaynaklarda Sünnî Algısı. İstanbul: Mana Yayınları, 2016.
• Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve’n-nihal. 2 Cilt. Kâhire: Daru’t-Tevfikiyye, 2015.
• Taberî, Ebî Ca’fer Muhammed b. Cerir. Târihu’t-Taberî: Târihu’r-rüsul ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebu’l Fazl İbrahîm. 11 Cilt. Mısır: Dâru’l-Maʿârif, 2. Basım, 1967.
• Tunç, Yusuf. Cemel ve SıffinSavaşında Tarafsız Kalan Sahabîler. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Wellhausen, Julius. İslâmın En Eski Tarihine Giriş, çev. Fikret Işıltan. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1960.
• Wellhausen, Julius. Arap Devleti ve Sukutu, çev. Fikret Işıltan. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1963.
• Yakûbî, Ahmed b. Ebî Yakub b. Vâzıh. Târîhu’l- Yakûbî, thk. Abdülemîr Mühenna. 2 Cilt. Beyrut: Şeriketü’l- A’lâmî li’l-Metbuât, 2010.
• Zorlu, Cem. İslam Tarihinde İlk İktidar Mücadelesi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.