Şâfiî Mezhebinde İbn Süreyc’in Tanınırlığının Sınırlı Kalmasına Dair Bazı Tespitler

Year 2025, Volume: 9 Issue: 2, 518 - 543, 30.06.2025

Mehmet Naim Çapras

https://doi.org/10.32711/tiad.1631223

Abstract

Şâfiî Mezhebinde İmam Şâfiî’nin (öl. 204/820) kurucu imam olarak başlattığı teşekkül süreci, İbn Süreyc’in (öl. 306/918) telif ettiği eserler, geliştirdiği sistem ve talebeleriyle tamamlanmıştır. Bu sayede İbn Süreyc, İmam Şâfiî sonrasında mezhepte en etkili simalardan biri haline gelmiş, “asrının müceddidi” ve “İkinci Şâfiî” olarak nitelendirilmiştir. Dönemindeki etki ve otoritesine mukabil, daha sonraki dönemlerde klasik kaynaklarda anılmasına rağmen mezhep içindeki ağırlığı aynı paralelde his edilmemiş, yeterli oranda tanınmamıştır. İbn Süreyc’i konu edinen çalışmalar ağırlıklı olarak biyografisi ve mezhebe tesirini öne çıkarırken, bu makalede, onun mezhep içinde bilinirlilik oranını olumsuz etkilediği düşünülen muhtemel sebeplerin tespiti amaçlanmıştır. Araştırmalar neticesinde taklit, tasavvuf, kelam vb. birtakım konulardaki görüşleri, kadılık görevinde bulunması ve dönemindeki bazı olaylara yönelik duruşu, mezhep içinde tenkit edilmiştir. Tenkit konusu olan bu hususların, İbn Süreyc’in mezhepteki etkisinin azalmasında ve kâfi derecede tanınmamasında önemli rol oynadığı neticesine varılmıştır. Bu çalışmada daha çok tabakât ve tarihî kaynaklarda literatür taraması ve biyografik araştırmaya ek olarak son dönem çalışmalardan da faydalanılmıştır.

Keywords

Şâfiî Mezhebi , İbn Süreyc , Mezhepteki Otorite , Taklit , Tasavvuf , Cedel

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Supporting Institution

Yazar, bu araştırmayı desteklemek için herhangi bir dış fon almadığını kabul eder.

Thanks

Derginizin tüm sorumlu ve çalışanlarına hizmetlerinden ötürü şükranlarımı sunarım.

Findings on the Limited Recognition of Ibn Suraydj in the Shafi'i Madhhab

Abstract

The establishment of the Shafi’i Madhhab, established by Imām al-Shafi’i (d. 204/820) as its progenitor, was solidified by the writings of Ibn Suraydj (d. 306/918), his methodical contributions, and his disciples. Ibn Suraydj became one of the most prominent leaders in the madhhab following Imām al-Shafi’i, acquiring titles such as the mujaddid of his time and the "Second Shafi’i." Notwithstanding his authority and influence during his lifetime, his significance within the madhhab progressively waned in subsequent times, and his recognition remained constrained, despite ongoing references to him in ancient texts. This article aims to uncover the various elements contributing to the loss of Ibn Suraydj's reputation, in contrast to prior studies that have mostly focused on his biography and contributions to the madhhab. The findings indicate that his views on matters like as taqlīd, Sufism, and kalām, his judicial tenure, and his perspectives on specific contemporary events faced criticism within the madhhab. These critiques seem to have substantially contributed to the declining influence and acknowledgment of Ibn Suraydj inside the institution. This study predominantly utilizes a literature review and biographical analysis, referencing ṭabaqāt and historical sources, augmented with contemporary scholarly research.

Keywords

Shafii Madhhab , Ibn Suraydj , Authority in the Madhhab , Taqlid , Sufisim , Jadal

References

• Abdülkâhir el-Bağdâdî, A. (2010). el-Fark beyne’l-fırak. Kahire: Dârü’t-Tevfîkiyye li’t-Türâs.
• Âl Sânî, A. (2023). el-Merhaletu’l-letî vusifet bi’l-cumûd fî kutubi târîhi’l-fıkhi’l-İslâmî dirâsetun tahlîliyyetun nakdiyye [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Câmi‘tu Katar].
• Ateş, S. (1993). Cüneyd-i Bağdâdî. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (ss. 8/119-121). İstanbul: TDV Yayınları.
• Aybakan, B. (2020). el-Mühezzeb. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (ss. 31/517-519). İstanbul: TDV Yayınları.
• Aybakan, B. (2010). Şâfiî Mezhebi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (ss. 38/233-247). İstanbul: TDV Yayınları.
• Aydemir, R. (2024). İbn Süreyc’in hayatı, ilmî kişiliği ve Şâfiî Mezhebindeki yeri. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 24(2), 152-169. https://doi.org/10.30627/cuilah.1529516
• Chester Beatty Library. (2024, 01 Ağustos). İslamic Seals Database. https://chesterbeatty.ie/islamic-seals-database/
• Çapras, M. N. (2022). Hadis-fıkıh ilişkisi bağlamında ahkâm hadislerinin rolü (Yayın no: 755309). [Doktora Tezi, Dicle Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Çavuşoğlu, A. (2004). Chrjstopher Melchert ve mezheb: gelenekçi bir oryantalistin İslam Hukuk Tarihi ve Ehl-i Sünnet yorumu. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, (4), 287-319.
• Çavuşoğlu A. (2004). Irak Mâlikî Ekolü (III.-V./IX.-XI. yy.) (Yayın no: 148677). [Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Çelebî, K. (ts.) Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Londra: Müssetü’l-Furkân li’t-Türâsi’l-İslâmî.
• Çelebî, K. (2010). Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakāti’l-fuhûl. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi–IRCICA.
• Demîrî, M. (2004). en-Necmü’l-vehhâc fî şerhi’l-Minhac. Cidde: Dârü’l-Minhac.
• Dihlevî, Ş. V. (1986). el-İnsâf fî beyâni esbâbi’l-ihtilâf. 2. Basım. Beyrut: Dârü’n-Nefâis.
• Diyârbekrî, H. (1940) Târîhü’l-hamîs fî ahvâli enfesi nefîs. Beyrut: Müessetu Şa‘bân.
• Dursun, A. (2020). Hallâc-I Mansur’un yargılanma sürecinin değerlendirilmesi. Akademiar Dergisi, (8), 63-102.
• Ebû Zehre, M. (ts.). Târîhü’l-mezâhibi’l-İslâmiyye. Kahire: Dârü’l-Fikr el-Arabî.
• Enbârî, A. A. (1977). en-Nizâmü’l-kadâî fî Bağdâd fi’l-asri’l-Abbâsî 145-656 h. Necef: Matba‘atü’n-Nü‘mân.
• Ensârî, A. (2009). Kifâyetü’n-nebîh şerhu’t-Tenbîh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Eşit, D. (2017). Hicri IV-V. asırlarda Irak-Horasan’da Şâfiî fıkıh usûlünün gelişimi (Yayın no: 490704). [Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Eşit, Y. (2023). Taklîd konusunda Şâfiî’ye nisbet edilen ifadeler üzerine bir değerlendirme. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10(1), 192-223.
• Gölcük, Ş. (1998). Ebü’l-Hüseyin. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (ss. 17/103-105). İstanbul: TDV Yayınları.
• Gürses, S. M. (2018). Hanefî-Selefî hadis şerh geleneği açısından Keşmîrî’nin el-Arfu’ş-Şezî ve Mübârekfûrî’nin Tuhfetü’l-Ahvezî isimli eserlerinin karşılaştırılması (Yayın no: 510675). [Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Hacak, H. (2014, Ocak 18-19). Fıkıh ilminin ortaya çıkışı ve diğer İslâmî ilimlerle ilişkisi [Tam Metin]. Temel İslâm İlimlerinin Ortaya Çıkışı ve Birbirleriyle İlişkileri–Tartışmalı İlmî İhtisas Toplantısı, İstanbul.
• Hacvî, M. (1995). el-Fikrü’s-sâmî fî târîhi’l-fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye,
• Hallak, W. B. (2018). es-Sultatu’l-mezhebiyye, et-taklîd ve’t-tecdîd fî’l-fıkhi’l-İslâmî. çev: Abbâs Abbâs. Beyrut: Dârü’l-Medâri’l-İslâmî.
• Hallak, W. B. (2020). Şâfiî hukuk ilminin baş mimarı mıydı?. M. H. Kırbaşoğlu (ed.) Sünni Paradigmanın Oluşumunda Şâfiî’nin Rolü, (ss. 57-82). Ankara: Otto.
• Hatîb el-Bağdâdî, A. (1986). Târîḫu Baġdâd ev medîneti’s-selâm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Hatîb eş-Şirbînî, M. (1985). Muġni’l-muhtâc ilâ maʿrifeti maʿânî elfâzi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
• Hâzin, A. (1977). Ahbâru’l-Hallâc. Dımeşk: Dâru’t-Talîa el-Cedîde.
• Hüseynî, H. (1982). Tabakâtü’ş-Şâfi‘îyye. (3. Basım). Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde.
• İbn Abdülber, Y. (1997). el-İntikâu fî fezâili’l-eimmeti’s-selâseti’l-fukahâ. Halep: Mektebü’l-Matbu‘âti’l-İslâmiyye.
• İbn Asâkir, A. (1995). Târîhu medîneti Dımaşk. Suriye: Dârü’l-Fikr.
• İbn Asâkir, A. (1979). Tebyînü keẕibi’l-müfterî fîmâ nüsibe ile’l-İmâm Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî.
• İbn Hallikân, A. (ts.). Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân mimmâ sebete bi’n-nakl evi’s-semâʿ ev esbetehü’l-ʿayân. Beyrut: Dâru Sâdır.
• İbn Kâdı Şühbe, T. (1978). Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye. Haydarabâd: Meclisu Dâireti’l-Maârifi’l-Osmâniyye.
• İbn Kâdı Şühbe, T. (1994). Târîhu İbn Kâdî Şühbe. Suriye: el-Ma‘hadu’l-Firansî li’d-Dirâsâti’l-Arabiyye.
• İbn Kesîr, İ. (1998). el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife.
• İbn Kesîr, İ. (2004). Tabakātü’l-fukahâʾi’ş-Şâfiʿiyyîn. Beyrut: Dârü’l-Medâri’l-İslâmî.
• İbn Nedîm, M. (1996). el-Fihrist. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye,
• İbnü’l-Cevzî, A. (1994). Telbîsü İblîs. (2. Basım). Beyrut: Müessetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye.
• İbnü’l-Kâs et-Taberî, A. (1989). Edebü’l-kâdî. Taif: Mektebtü’s-Sıddîk.
• İbnü’l-Kayyim, M. (ts.). İctimâu cuyûşi’l-İslâmiyye ala gazvi’l-Muattıle ve’l-Cehmiyye. Mekke: Dâru Âlemi’l-Fevâid.
• İsnevî, A. (1971). Tabakâtü’ş-Şâfi‘îyye. Bağdat: İhyâü’t-Türâsi’l-İslâmî.
• Kâdı İyâz, İ. (1983). Tertîbu’l-medârik ve takribu’l-mesâlik. (2. Basım). Mağrib: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye.
• Kaya, E. S. (2010). Taklîd. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (ss. 39/461-465). TDV Yayınları.
• Kazvînî, A. (1987). et-Tedvîn fî ahbâri Kazvîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Kırbaşoğlu, M. H. (2020). Sünnî Paradigmanın Oluşumunda Şâfiî'nin Rolü. Ankara: Otto Yayınları.
• Koca, F. (2004). Mezhep. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (ss. 29/537-542). TDV Yayınları,
• Massignon, L. (2019). The passion of al Hallaj: mystic and martyr of Islam. çev. Herbert Mason. ABD-New Jersey. Princeton University Press.
• Merverrûzî, H. (ts.). et-Ta‘lîka. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafâ el-Bâz.
• Muhammed, A. H. (1414). el-Fıkhü’l-İslâmî âfâkuhu ve tetavvuruhu. Silsiletu da‘veti’l-hak 2. Basım. Mekke: Râbitatü’l-Âlemi’l-İslâmî Yayınları.
• Mürtedâ, A. (1988). Kitâbu tabakâti’l-Mu‘tezile (2. Basım). Beyrut: Dârü’l-Muntazar.
• Müzenî, İ. (1998). Muhtasarü’l-Müzenî fî füru‘i’ş-Şâfi‘iyye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Nevevî, Y. (1995). Kitâbü’l-Mecmû‘ şerhu’l-Mühezzeb li’ş-Şirâzî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî.
• Nevevî, Y. (2009). Tabakâtü’l-fukahâi’ş-Şâfi‘îyye. Kahire: Mektebetü’s-Sakâfeti’d-Dîniyye.
• Nevevî, Y. (ts.). Tehzîbü’l-esmâ ve’l-lügât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Okuyucu, N. (2016, Haziran). Hicrî üçüncü asırda İmam Şâfiî’nin eserlerinin rivayeti ve er-Risâle’nin okunurluğu. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi. (50). 23-56.
• Okuyucu, N. (2024, 24 Kasım). İmam Şâfiî’nin fıkıh düşüncesinin mezhepleşme süreci. https://www.vuslatdergisi.com/yazi_detay.php?id=5101&sID=197&year=2017&month=11
• Okuyucu, N. (2020). İstahrî, Ebû Saîd. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (ss. EK-1/667-668). Ankara: TDV Yayınları.
• Okuyucu, N. (2014). Şâfiî Mezhebinin Teşekkül Süreci (Yayın no: 366693). [Doktora tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
• Özaydın, A. (2020). Muktedir-Billâh. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (ss. 31/144-145). Ankara: TDV Yayınları.
• Özen, Ş. (1999). İbn Süreyc. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (ss. 20/363-366). İstanbul: TDV Yayınları.
• Pekdoğru, Y. (2022). Cüneyd-i Bağdâdî. İstanbul: Siyer Yayınları.
• Rehoune, A. (2023, Aralık). İcmâ‘ât İbn Süreyc min hilâli kitâbihi “el-Vedâʾiʿ li-Mansûsi’ş-Şerâʾiʿ fî ebvâbi’l-muâmelât -cem‘an-. Mecelletü’l-ulûm ve âfâki’l-ma‘ârif, 3(3), 198-216.
• Rûyânî, A. (2003). Bahrü’l-mezheb fî fürûʿı mezhebi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî.
• Sâlih, A. (2011). Ashâbü’l-vücûh fî’l-fıkhi’ş-Şâfi‘î ve eseruhüm fî tetavvüri’l-mezheb. Mecelletu midâdi’l-âdâb, 3(1), 442-481.
• Sâyis, M. A. (ts.). Târîhü’l-fıkhi’l-İslâmî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Sübkî, T. A. (1964-1976-1992). Tabakātü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye.
• Şa‘rânî, A. (1897). eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ, levâḳıḥu’l-envâr fî ṭabaḳāti’l-aḫyâr. Kahire: el-Mektebetu’l-Âmire.
• Şâfiî, M. (1938). er-Risâle. Mısır: Matba‘atu Mustafâ el-Bâbî.
• Şâfiî, M. (1993). el-Ümm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Şîrâzî, İ. (1981). Tabakātü’l-fukahâʾ (2. Basım). Beyrut: Dârü’r-Râid el-Arabî.
• Taberî, A. (2000). et-Telhîs. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz.
• Taşköprizâde A. (1985). Miftâhu’s- sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• Tûfî, N. (1998). Şerhu muhtasari’r-Ravza. Suudi Arabistan: Vizâretü’ş-Şüûni’l-İslâmiyye ve’l-Evkâf ve’d-Da‘va ve’l-İrşâd.
• Uludağ, S. (1997). Hallâc-ı Mansûr. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (ss. 15/377-381). İstanbul: TDV Yayınları.
• Yâfî‘î, A. (1997). Mir’âtu'l-cinân ve ibretu’l-yakzân fî ma‘rifeti mâ yu‘teberu min havâdisi’z-zemân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye.
• Zehebî, Ş. (1983). Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. Beyrut: Müssesetü’r-Risâle.
• Zerkeşî, B. M. (1992). el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fikh 2. Basım. Kuveyt: Vizârtü’l-Evkâf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye.