İbn Nüceym’in İbn Âbidîn’e Etkisi: Nesemâtü’l-eshâr Adlı Eser Çerçevesinde Bir İnceleme

Year 2025, Volume: 9 Issue: 2, 591 - 611, 30.06.2025

Mehmet Hoş , Eren Gündüz

https://doi.org/10.32711/tiad.1668071

Abstract

Çalışmada İbn Âbidîn’in, fıkıh usulü alanındaki Nesemâtü’l-eshâr adlı haşiyesinde onun en çok atıfta bulunduğu İbn Nüceym’le irtibatı incelenmektedir. Böylelikle 19. yüzyıl âlimi İbn Âbidîn’in 16. yüzyıl fukahâsından biri olan İbn Nüceym’den ne kadar etkilendiği anlaşılacaktır. Bu etkinin ortaya çıkarılması için Nesemâtü’l-eshâr’da yapılan atıflar tespit edilmek suretiyle İbn Nüceym ile aralarındaki gözle görülür görüş farklılıkları bulunan usul meseleleri incelenmiştir. İbn Âbidîn’in İbn Nüceym’le ittifak ettikleri noktalarda ise bu ittifakın keyfiyeti ele alınmıştır. Çalışmamızda İbn Âbidîn’in İbn Nüceym’den ciddi oranda etkilendiği, iki âlimin ihtilaf ettikleri noktaların ise az olduğu anlaşılmıştır. Makalemiz, fıkıh usulü ilminin istikrar döneminde yetişmiş önemli fakihlerden biri olan İbn Âbidîn’in zihin dünyasını şekillendirenlerden birinin de İbn Nüceym olduğunu ortaya koymaktadır. Makalede elde edilen bulgular bize erken dönem Hanefi âlimlerden başlayarak Debûsî, Pezdevî ve Serahsî gibi mihenk taşı konumundaki usûlcülerin gelişimine ciddi anlamda katkıda bulundukları fukaha metodu usûl çizgisinin 16. yüzyılda İbn Nüceym’le, ondan üç asır sonra 19. yüzyılda da İbn Âbidîn’le aynı yöntem üzerinden farklı sonuçlara vararak ilerlemeye devam ettiğini göstermiştir.

Keywords

İslam Hukuku , Fıkıh , İbn Âbdîn , İbn Nüceym , Nesemâtü’l-eshâr , Fethu’l-gaffâr

Ibn Nujaym’s Influence on Ibn ʿĀbıdīn: An Analysis Within the Framework of the Work Nesamāt Al-Ashār

Abstract

This study examines the connection between Ibn ʿĀbidīn and Ibn Nujaym, the scholar he most frequently references in his marginalia (ḥāshiya) titled Nesamāt al-ashār in the field of uṣūl al-fiqh (Islamic legal theory). By doing so, it becomes possible to understand the extent of Ibn ʿĀbidīn’s (a 19th-century scholar) influence from Ibn Nujaym (a 16th-century legal theorist) and to gain insight into how these two Hanafi jurists contributed to the development of uṣūl al-fiqh. To uncover these connections, the citations in Nesamāt al-ashār were identified, highlighting the differences between Ibn ʿĀbidīn and Ibn Nujaym. Additionally, the points of disagreement between the two jurists on methodological issues were analyzed. Where they agreed, the nature of their consensus was explored. Our study reveals that Ibn ʿĀbidīn was significantly influenced by Ibn Nujaym, with few points of disagreement between them. This paper demonstrates that Ibn Nujaym was one of the key scholars who shaped the intellectual framework of Ibn ʿĀbidīn, an important figure in the stabilization period of uṣūl al-fiqh. The findings indicate that, starting from the early Hanafi scholars, foundational legal theorists like Debūsī, Pazdawī, and Sarakhsī made substantial contributions to the development of the juristic (fuqahāʾ) method in uṣūl. This tradition continued in the 16th century with Ibn Nujaym and centuries later in the 19th century with Ibn ʿĀbidīn—following the same methodological path but enriched through different intellectual orientations.

Keywords

Islamic Law , Fiqh , Ibn ʿĀbidīn , Ibn Nujaym , Nesamāt al-ashār , Fath al-Ghaffār

References

• Acar, İsmail. “İbn Nüceym’in Hayatı ve Eserleri”. D.E.Ü.İlahiyat Fakültesi Dergisi 13-17 (2001), 109-129.
• Arıkan, Adem. “İbn Âbidîn’in Vehhâbîler Hakkındaki Görüşlerinin Hind Alt Kıtası Hanefilerine Etkisi”. Eskiyeni 49 (2023), 563-590. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1227971
• Ateş, Mustafa. Son Dönem Osmanlı Fakihlerinden İbn Âbidîn’in Fıkıhçılığı (Reddü’l-Muhtâr Örneği). Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Ateş, Mustafa. “Taklid-İctihad Kavramları Bağlamında İbn Âbidîn’in Tabakâtü’l-Fukahâ’ya Dair Özgün Yaklaşımı”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 33 (2019), 547-570.
• Ati̇k, Sefa. “Bir Fıkıh Metninin İzleğinden Hareketle İbn Nüceym ve İbn Hacer’in Salgına Dair Görüşleri”. Universal Journal of Theology 5/2 (2020), 261-286.
• Ati̇k, Sefa. “Hanefî Faki̇h İbn Nüceym’i̇n Ri̇sâleleri̇ Üzeri̇ne”. Diyanet İlmi Dergi 57/1 (2021), 205-240.
• Ati̇k, Sefa. “İki Kardeş, İki Fakih: İbn Nüceym Kardeşler”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2020), 979-1012.
• Atmaca, Gökhan. “İbn Âbidîn’in “Tahbîru’t-Tahrîr fî İbtâli’l-Kadâ’i bi’l-Feshi bi’l-Ğabn’i’l-Fâhişi bi Lâ Tağrîr” İsimli Risâlesinin Tahlili”. Usul İslam Araştırmaları 12/12 (01 Aralık 2009), 37-62.
• Aydın, M. Âkif. “İslam Hukukunda Hukukî İstikrar ve Sosyal Değişim Açısından Mezheplerin Konumu (Hanefi Mezhebi İçtihatları ve Osmanlı Devleti Uygulamaları Çerçevesinde)”. Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları 11 (2011), 7-31.
• Aygün, Emrullah. “İbn Âbidîn’in Reddü’l-Muhtâr İsimli Eserinde Devlet Başkanı Tasavvuru”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 29/56 (04 Temmuz 2024), 19-42. https://doi.org/10.20519/divan.1460160
• Aytekin, Mehmet Ali. İmam Züfer’in Hanefi Mezhebindeki Konumu ve Fıkhi Görüşleri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018.
• Bayder, Osman. Kurucu İmama Muhalefetin İmkan ve Sınırı Hanefi Mezhebi Örneği. Maarif Mektepleri, 2018.
• Bayder, Osman. Mezhebin Kurucu İmamına Muhalefetin İmkan ve Sınırı: Hanefi Mezhebi Örneği. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Doktora Tezi, 2015.
• Bedir, Murteza. “Hanefi Mezhebinin Abbasi Bağdat’ında Yükselişi ve Zayıflaması”. İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyum I (2011), 621-632.
• Cici, Recep. “Osmanlı Hanefîliği: Hanefî Mezhebi’nin Resmî Mezhep Haline Gelmesi, Devirleri Aydınlatan Meş’ale”. İmâm-ı A’zam Uluslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı, 261-273.
• Çöklü, Ramazan. “Debûsî’nin Hanefî Fıkıh Usulünün Gelişimine Katkısı Üzerine Bir İnceleme: Hanefî Fıkıh Usulü Düşüncesinde Mecazın Umumiliği ile Müşterekin Umumiliği Meselelerinin Kökenlerine Genel Bir Bakış”. Uluslararası Türk Dünyası Sosyal Bilimler Sempozyumu 1 (2022), 1-9.
• Debûsî, Ebû Zeyd ʿAbdillâh b. Muḥammed b. ʿÖmer b. İsâ. Takvîmu’l-edille fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Daru’l Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2001.
• Furat, Ahmet Hamdi. Hanefi Mezhebinin Oluşumunda Kûfe Şehrinin Sosyo-Kültürel Yapısının Etkisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2006.
• Güçlü, Hasan. Kefevî’nin Ketâib’i Çerçevesinde Hanefi Mezhebinin I. Mâverâünnehir Dönemi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Doktora Tezi, 2024.
• Günay, Hacı Mehmet. “Hanefî Mezhebinin Mezhep İçi İşleyişi: Görüşler Hiyerarşisi ve Ebû Hanîfe’nin Görüşünün Tercih Edildiği Durumlar”. İmâm-ı Âzam Ebû Hanife ve Düşünce Sistemi: Sempozyum Tebliğ ve Müzâkereleri (16-19 Ekim 2003, Mudanya, Bursa) 1 (2005), 417-430.
• Haçkalı, Abdurrahman - Nacar, Tayip. “Hanefî Mezhebinde İstikrâ: Usûlün Teşekkülü ve Küllî Kâidelerin Tesis Bağlamında Bir Değerlendirme”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi XII/65 (2019), 1350-1362.
• Haçkali, Abdurrahman. “Hanefi Mezhebi İçtihat Geleneğinin Tümdengelimci Yönü Üzerine”. İslami Araştırmalar Dergisi 15 (2002), 283-290.
• Haskefî, Muhammed Alaüddîn b. Alî el-. İfadatü’l-envâr alâ usûli’l-Menâr. Muhammed Berekât, 1992.
• Hıra, Ayhan. “İbn Âbidin’in Örf Anlayışı (şerhu manzûmeti ukûdi resmi’l-müftî ve neşru’l-arf fî binâi ba’di’l-ahkâmi ale’l-urf Adlı Risalesi)”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (15 Haziran 2011), 351-375.
• Hıra, Ayhan. “Şeyh Bedreddin Câmi’u’l-Fusûleyn Adlı Eserinin Hanefî Fıkıh Literatürüne Katkısı: İbn Nüceym Örneği”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 20 (2012), 197-209.
• İbn Abidin, Muhammed Emin b. Ömer. Nesemâtü’l-eshâr. Beyrut: Daru’d-Dekkâk, 1. Basım, 2021.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Halebî. et-Takrîr ve’t-tahbîr. 3 Cilt. Lübnan/Beyrut: Daru’l Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1999.
• İbn Nüceym, Zeynu’l-Âbidîn b. İbrahim. Fetḥu’l-ġaffâr bi şerḥi’l-Menâr. 3 Cilt. Kâhire: Matbatu’l-Mustafa, 1. Basım, 1936.
• İlhan, Abdullah Sıtkı. “İbn Âbidîn’in Eserlerinde Siyâset-i Şer‘iyye Örnekleri”. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi 10/2 (31 Aralık 2024), 763-793. https://doi.org/10.32955/neu.istem.2024.10.2.15
• İlhan, Abdullah Sıtkı. İbn Nüceym’in El-Bahrü’r-râik Adlı Eserindeki Tercihlerinin Değerlendirilmesi. Hitit Üniversitesi, Doktora Tezi, 2023.
• Kaplan, İlyas. “Hanefi Mezhebinde Muteber Kaynaklar ve Mezhep İçi Tercihin İşleyişi”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 18 (2011), 311-324.
• Koca, Ferhat. “Hanefi Mezhebinde Ebû Hanîfe ile Ebû Yusuf ve Muhammed Arasındaki Hukuki Görüş Farklılıkları”. EKEV Akademi Dergisi 8/18 (2004), 143-160.
• Kudaynetov, Said Ali. “İbn Âbidîn’in Ru’yet-i Hilâl ile İlgili Görüşleri (Tenbîhu’l-Ġâfil ve’l-Vesnân ʿalâ Aḥkâmi Hilâli Ramaḍân Adlı Risalesi Bağlamında)”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/19 (30 Haziran 2021), 343-370. https://doi.org/10.51553/bozifder.886666
• Nesefî, Ebu’l-Berekât en-. Menâru’l-envâr. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2016.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât en-. Menâru’l-envâr. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2016.
• Ocakoğlu, Wael B. Hallaq / Çev Ömer Faruk. “Bir Osmanlı Reform Öncüsü: Örf ve Hukukî Değişim Üzerine İbn Âbidîn”. Usul İslam Araştırmaları 3/3 (01 Haziran 2005).
• Okur, Hüseyin. “Hanefi Mezhebinde ‘Tercih’ Kavramı ve Şürünbülâlî’nin Bazı Tercihleri”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 1/1 (15 Mayıs 2017), 41-62.
• Oruç, Muhammed Ferruh. Hanefi Mezhebinin Mezhep İçi Ekolleşmesi: Bağdat ve Orta Asya Örneği. İzmir: İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, Doktora Tezi, 2021.
• Önder, Muharrem. Hanefi Mezhebinde İstihsan Anlayışı ve Uygulaması. Konya: Selçuk Üniversitesi, Doktora Tezi, 2000.
• Özel, Ahmet. “İbn Nüceym (Hayatı ve Eserleri̇)”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1979), 361-378.
• Özel, Ahmet. “İbn Nüceym, Zeynüddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/236-237. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Özel, Ahmet. İmam Ebu Hanife ve Hanefi Mezhebi. Diyanet İşleri Başkanlığı, 2017.
• Özen, Şükrü. “Tenkīhu’l-usûl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/454-458. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Özkan, Mehmet. Hanefi Mezhebine Göre Uygulama Açısından İbadet Konularındaki İçtihatlar. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Doktora Tezi, 2006.
• Saylan, Şenol. İbn Âbidîn’de Hanefi Mezhebinin Kuramsallaşması Şerhu Ukudu Resmi’l-Müfti Örneği. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Şahin, Ünal. Zeylaî ve İbn Nüceym’in Eserlerinde Ahkâmın Değişmesi Örneği. 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Uğur, Seyit Mehmet. “Hanefî Mezhebinde Müftâ Bih Görüşün Belirlenmesinde Meşâyihın Rolü”. Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi IV (2017), 99-112.
• Uğur, Seyyit Mehmet. Hanefi Mezhebinde Mezhep İçi Tercih ve Usûlü. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Doktora Tezi, 2017.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Kazâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/110-113. Ankara: TDV Yayınları, 2022.