Ibn Qutayba’s Understanding of Destiny in the Context of Criticism of Mu’tazila

Year 2025, Volume: 9 Issue: 3, 951 - 972, 30.09.2025

Nisa Gecekuşu Demirbaş , Esra Çelik

https://doi.org/10.32711/tiad.1695990

Abstract

Ibn Qutayba was in Baghdad during the Abbasid period and became acquainted with Mu’tazilite scholarly circles. He put forward views on the topics of monotheism, the attributes of God, and the hereafter, which were debated during his time, and he criticized the disagreements of theologians on these topics. Ibn Qutayba, one of the leading figures of the Ahl al-Hadith, was a competent scholar in theology, language, literature, hadith, and Qur’an sciences. One of the topics he addressed about theology was the issue of destiny, which was debated in Islamic thought in the context of human responsibility and free will. When addressing the issue of destiny, Ibn Qutayba regarded God’s decree as a secret, arguing that everything is subject to His will, but that human responsibility continues. While criticizing the Mu’tazila’s understanding of destiny, he shaped his view based on God’s eternal knowledge, will, guidance (hidāyah), and misguidance (ḍalālah). Ibn Qutayba, who did not consider destiny to be a doctrinal problem, approached the issue from a linguistic and conceptual perspective; he criticised the Mu’tazila’s interpretations centred on justice and free will, and adopted an understanding of destiny based on God’s absolute power. In this study, qualitative research methods such as literature review, historical research, content analysis, synthesis and comparison were used.

Keywords

Kalam , Ibn Qutayba , Mu’tazila , Destiny , Responsibility.

İbn Kuteybe’nin Mu‘tezile Eleştirisi Bağlamında Kader Anlayışı

Abstract

İbn Kuteybe Abbâsîler döneminde Bağdat’ta bulunmuş ve Mu‘tezilî ilim çevreleriyle tanışmıştır. O, döneminde tartışılan tevhid, Allah’ın sıfatları ve âhiret konularında görüşler ortaya koymuş, kelamcıların bu konulardaki ihtilaflarını eleştirmiştir. Ehl-i hadis’in önde gelen isimlerinden İbn Kuteybe; kelam, dil, edebiyat, hadis ve Kur’an ilimlerinde yetkin bir şahsiyettir. Onun kelama ilişkin ele aldığı konulardan biri, İslâm düşüncesinde insanın sorumluluğu ve özgür iradesi bağlamında tartışılan kader konusudur. İbn Kuteybe kader meselesini ele alırken Allah’ın takdirini bir sır olarak değerlendirmiş, her şeyin O’nun iradesiyle olduğunu, ancak insanın sorumluluğunun da devam ettiğini savunmuştur. O, Mu‘tezile’nin kader anlayışını eleştirirken, kendi görüşünü Allah’ın ezeli bilgisi, iradesi, hidâyeti ve dalâleti temelinde şekillendirmiştir. Sonuç olarak kaderi itikadî bir problem olarak değerlendirmeyen İbn Kuteybe, meseleyi dil ve düşünce eksenli bir yaklaşımla ele almış; Mu‘tezile’nin adalet ve özgür irade merkezli yorumlarını eleştirerek, Allah’ın mutlak kudretini esas alan bir kader anlayışı benimsemiştir. Bu makalede veri tarama, tarih araştırması, içerik analizi, sentez ve karşılaştırma gibi nitel araştırma yöntemlerinden istifade edilmiştir.

Keywords

Kelam , İbn Kuteybe , Mu'tezile , Kader , Sorumluluk

References

• Aḥmed b. Ḥanbel, Ebû ʿAbdullâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybânî. Müsnedü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. thk. Şuʿayb el-ʾArnaʾûṭ - ʿÂdil Murşid v.dğr. 50 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Akbulut, Ahmet. “Allah’ın Takdiri-Kulun Tedbiri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (1992), 129-156.
• Akın, Murat. “Mu’tezile’nin Aslah Teorisinde Farklılaşması”. Turkish Studies 11/7 (2016), 31-42.
• Armutlu, Sadık. “Klasik Arap, Fars ve Türk Şiirinde Şâhid-İ Bâzâr”. Littera Turca, Littera Turca Journal of Turkish Language andLiterature 7/4 (2021), 847-898.
• Aydın, Ömer. “Kur’ân’da Kader ve Özgürlük”. Kur’an Mesajı: İlmi Araştırmalar Dergisi I/4 (1998), 76-80.
• Aydınlı, Osman. “İlk Mu’tezile’nin Özgür İrade Söylemi: Amr b. Ubeyd ve Kader Anlayışı”. Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Şubat 2002), 127-146.
• Bozkurt, Ömer. “İbn Kuteybe’nin Te’vîlü Mükili’l-Kur’ân ile Garîbu’l-Kur’ân Eserlerinin Mukayesesi”. İlahiyat Araştırmaları Dergisi 21 (2024), 1-22.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm. Ḫalḳu efʿâli’l-ʿibâd. thk. Abdurrahman ´Umeyra. Riyad: Dâru’l-Maâ´rif es-Suû´diyye, ts.
• Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm el-Buḫârî el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muḥammed Zuheyr en-Nâṣır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Ṭavḳi’n-Necât, 1422.
• Cârullah, Zühdî. el-Mu‘tezile. Beyrut: Ehliyet’ü li’n-Neşri ve’t-Tûzî, 1974.
• Cemâluddîn el-Mizzî, Ebû’l-Ḥaccâc Yûsuf b. ʿAbdurraḥmân b. Yûsuf el-Kelbî. Tehẕîbu’l-Kemâl fî ʾEsmâi’r-Ricâl. thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 35 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1400/1980.
• Cevcerî, Şemsu’d-Dîn Muhammed b. ʿAbdulmunʿim el-. Şerhu Şuzûri’z-zeheb fî maʿrifeti kelâmil-ʿArab. thk. Nevâf b. Cezâʾ el-Hârissî. 2 Cilt. b.y.: ʿAmâdetü’l-Baḥhsi’l-ʿİlmî, 1423/2004.
• Cübbâî, Ebû Alî Muhammed b. Abdilvehhâb b. Sellâm el-. Kitabü’l-Makālât. thk. Özkan Şimşek vd. Amman: Mektebetü’l-Ganim, 2023.
• Cübbâî, Ebu Ali Muhammed b. Abdülvehhab b. Sellam. Tefsîru Ebi Ali el-Cübbâî. thk. Hıdır Muhammed Nebha. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî el-. et-Ta’rîfât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Çınar, Bayram. “Ashâbu’l-Hadis’in Tenzih Anlayışı Olarak Bilâ Keyf”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi IX/17 (2022), 37-62.
• Çınar, Bayram. “‘Bu Ümmetin Mecusileri Kaderiyedir’ Hadisinin Mu’tezilî Yorumu Bir Eş’arî Apologysi mi?” Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45 (2020), 86-101.
• DİA. “Kıptîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/424-426. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Düzgün, Şaban Ali. “Kader’i Farklı Kategoriler İçinde Okumanın İmkanı”. Kader 11/2 (2013), 1-9.
• Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Muḥammed Muḥyiddîn ʿAbdulḥamîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿAṣriyye, ts.
• Erdem, Sabri. “Kader Problemine Farklı Bir Yaklaşım”. İslâmî Araştırmalar 14/3-4 (2001), 383-388.
• Erdemci, Cemalettin. “İlk Dönem (Hicri 1. Asır) Kader Tartışmaları Ğaylan ed-Dımaşkî-Ömer b. Abdülaziz”. Tezkire: Düşünce, Siyaset, Sosyal Bilim 43-44 (2006), 198-223.
• Eşʿarî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. İsmâʿîl el-. Maḳâlâtu’l-İslâmiyyîn ve İḫtilâfu’l-Muṣallîn. Wiesbaden: y.y., 1400/1980.
• İbn Battâl, Ebü’l-Hasen Alî b. Halef b. Abdilmelik b. Battâl el-Bekrî. Şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣahîḥ. thk. Ebû Temîm Yasir b. İbrahim. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1424/2003.
• İbn Cemâa, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. İbrâhîm b. Sa‘dillâh b. Cemâa el-Kinânî el-Hamevî. Îżâḥu’d-delîl fî ḳatʿi ḥuceci ehli’t-taʿṭîl. thk. Vehbî Süleyman Gāvecî el-Elbânî. Mısır: Dâru’s-Selâm, 1990.
• İbn Ḫallikân, Ebû’l-ʿAbbâs Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Ḫallikân el-İrbilî. Vefiyâtu’l-Aʿyân ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân. thk. İḥsân ʿAbbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1391/1971-1415/1994.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. el-İḫtilâf fi’l-lafẓ ve’r-red ʿale’l-Cehmiyye ve’l-Müşebbihe. thk. Ömer b. Mahmûd Ebû Amr. Amman: Dâru’r-Râye, 1991.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullāh b. Müslim ed-Dîneverî. Teʾvîlü muḫtelifi’l-ḥadîs. thk. Muhammed Muhyiddin el-Esfer. b.y.: el-Mektebü’l-İslâmî, 1999.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Muslim b. Ḳuteybe ed-Dîneverî. Teʾvîlu Muşkili’l-Ḳurʾân. thk. İbrâhîm Şemsuddîn. Beyrut: y.y., ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sadr, 1414/1993.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Muḫtaṣaru Târîḫi Dımaşḳ. thk. Rûhiyye en-Nehhâs vd. 29 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1402/1982.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-ʿAbbâs Taḳiyyüddîn Aḥmed b. ʿAbdilḥalîm b. Mecdiddîn ʿAbdisselâm el-Ḥarrânî. Mecmûʿu’l-Fetâvâ - İbn Teymiyye. thk. Abdurrahman b. Muḥammed b. Ḳâsım. Medine: y.y., 1416/1995.
• İbnu’l-Es̱îr, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Ebî’l-Kerem Muḥammed el-Cezerî. el-Kâmil fî’t-Târîḫ. thk. ʿUmar ʿAbdusselâm Tedmurî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1417/1997.
• İbnu’l-Muḳaffaʿ, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh. Kelîle ve Dimne. Kahire: y.y., 1355/1936-1937.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. ʿAlî b. Muḥammed el-Bağdâdî. el-Muntaẓam fî Târîḫi’l- Mulûk ve’l-ʾUmem. thk. Muḥammed ʿAbdulḳâdir ʿAṭâ - Muṣṭafâ ʿAbdulḳâdir ʿAṭâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1412/1992.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-ʿadl. thk. Mustafâ es-Sekkā. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Mısriyye, 1385/1965.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. el-Muḥîṭ fi’t-tefsîr. thk. Hıdır Muhammed Nebha. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Kādî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Şerḥu’l-Uṣûli’l-ḫamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü’l-Vehb, 1417/1996.
• Karahan, Fatma Bayraktar. “Kelâm İlminde Maslahata Salâh/Aslah Teorisi Bağlamında Bir Bakış”. İslâmî İlimlerde Maslahat. ed. Ayten Erol. 215-242. Ankara: Gece Kitaplığı, 2017.
• Koçak, Muhammet. “Kur’ân ve Hadislere Göre ‘Kalem’ Kavramı”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi (İLTED) 42 (2014), 297-327.
• Mâturîdî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Muḥammed el-. Teʾvîlâtu Ehli’s-Sunne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1426/2005.
• Namlı, Abdullah. “‘Kaderiyye Bu Ümmetin Mecûsîleridir’ Hadisin Me’tezile’ye İsnâdı Bir Eş’arî-Mâtürîdî Savunusundan İbaret midir?” Afyon Kocatepe Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 6/2 (2023), 479-498.
• Nesâʾî, Ebû ʿAbdurraḥmân Aḥmed b. Şuʿayb el-Ḫorâsânî en-. es-Sunenu’l-Kubrâ. thk. Ḥasen ʿAbdulmunʿîm. 10 Cilt. Beyrut: Muʾessesetu’r-Risâle, 1421/2001.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Faḫrüddîn Muḥammed b. Ömer b. Ḥüseyn er-. Mefâtîḥu’l-Ğayb. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, 1420.
• Ṣafedî, Ṣalâḥuddîn Ḫalîl b. Aybek b. ʿAbdullâh eṣ-. el-Vâfî bi’l-Vefeyât. thk. Aḥmed el-Arnâʾûṭ - Turkî Muṣṭafâ. 29 Cilt. Beyrut: y.y., 1420/2000.
• Sakarya, İbrahim. İbn Kuteybe’nin kelami görüşleri ve el-İhtilaf fi’l-Lafz adlı eseri. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Sinanoğlu, Abdulhamit. “İslam’ın ilk Siyasallaştırılma Sürecinde ‘Kader’ inancı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/2 (2002), 249-276.
• Süyûṭî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrî es-. Buğyetu’l-Vuʿât fî Ṭabaḳâti’l-Luğaviyyîn ve’n-Nuḥât. thk. Muḥammed Ebû’l-Faḍl İbrahim. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿAṣriyye, ts.
• Şehristânî, Ebu’l-Fetḥ Muḥammed b. ʿAbdu’l-Kerîm eş-Şehristânî eş-. el-Milel ve’n-Niḥal. 3 Cilt. b.y.: Muessesetu’l-Ḥalebî, ts.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî eṭ-. Târîḫu’r-Rusul ve’l-Mulûk ve Ṣılatu Târîḫ eṭ-Ṭaberî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Turâs̱, 1387/1967.
• Tirmiẕî, Ebû ʿÎsâ Muḥammed b. ʿÎsâ et-. es-Sunen. thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelam Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelam Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî. et-Tibyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Habib Kasîr. 9 Cilt. Kum: ı Müessesetü Âli’l-beyt li İhyâi’t-Türâs, 1431.
• Tülücü, Süleyman. “A‘şâ, Meymûn b. Kays”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3/544-545. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Tülücü, Süleyman. “Lebîd b. Rebîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/121-122. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Varol, Hüseyin. “İbnu Kuteybe ve Eserleri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1986), 141-153.
• Varol, M. Bahaüddin. “İbn Kuteybe (v. 276/889) ve Tarihçiliği”. İslâmî İlimler Dergisi III/2 (2008), 185-204.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ehl-i İsbât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/515. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Yazıcı, Hüseyin. “İbn Kuteybe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/145-149. İstanbul: TDV Yayınları, 1999. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-kuteybe
• Yücesoy, Hayrettin. “Mihne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/26-28. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Zemaḫşerî, Ebû’l-Ḳâsım Maḥmûd b. ʿAmr ez-. el-Keşşâf ʿan Ḥaḳâîḳı Ğavâmiḍi’t-Tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, 1407.
• Ziriklî, Hayreddin. el-Aʿlâm. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l- İlm lil Melayin, 2002.