Gülbâng Kelimesinin 'Temel Anlamı' ve Farsça Kaynaklardan Türkçeye Aktarımında Kullanılan Kelimeler (Hâfız Dîvânı Örneği)

Year 2022, , 183 - 205, 31.12.2022

Mehtap Aydın Kaim

https://doi.org/10.33718/tid.1171223

Abstract

Yüzyıllar ötesinden gelip bugün hâlâ varlığını koruyan bir kelimenin anlamının genişlemesi yahut daralması pek tabiidir. Kelimenin yaşadığı serüven dikkate alınmadan bilhassa yazılış tarihi eski metinlerde kelimeye bugünden mana vermek okuyucunun kelimeyi yanlış anlama ihtimalini yükseltir. Sözcük terimleşmiş ve terimleşme sonrasında “gerçek anlamı”yla da dil içinde varlığını sürdürmüşse sözcüğün yanlış anlaşılma ihtimali daha da artmaktadır. Bu türden bir kelime olup edebî bir türe ad olan “gülbâng” kavramının, “şekli ve muhtevası belli bir dua metni”ni ifade etmeden önceki anlamını kavramak, kavramın geçtiği metinleri de sıhhatle anlamamızı sağlayacaktır. Bu makalede gülbâng kavramının “köken bilgisi” incelenmiş ve kavramın anlamına ilişkin farklı görüşler değerlendirilmiştir. Farsçadan Türkçeye geçen kelimenin, Hâfız Dîvânı özelinde, Türkçede hangi kavramlarla karşılandığı ortaya koyulmuştur. Kelimenin hangi saikle bir dua türüne ad olduğu açıklanmıştır.

Keywords

Türk İslam Edebiyatı, Dua, Gülbâng, Köken Bilgisi, Hafız Divanı.

References

• Arı, Osman Sacid. Mehmed Vehbi Konevi’nin Hafız Divanı Şerhi’nde Tasavvufi Unsurlar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Atila, Mustafa. Muslihuddîn Mustafâ Sürûrî Şerh-i Dîvân-ı Hâfız (İnceleme-metin-sözlük). Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Boz, Erdoğan. “Doğu Kökenli Kelimelerdeki Kelime Sonu (b, c, d, g) Ünsüzlerinin Türkiye Türkçesinde Ötümsüzleşme Sorunu”. Türkbilig 2 (01 Ocak 2001), 11-22.
• Dilçin, Cem. Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1983.
• Erdem Kük, Didem Gülçin. Alevi-Bektaşi Gülbankları -Bağlam Merkezli Bir Yaklaşım. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı I-II İndeks- Gramer- Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 3. Basım, 2021.
• Erverdi, Ezel vd. (ed.). Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi Devirler/İsimler/Eserler/Terimler. 3 Cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1979.
• Evliya Çelebi. Seyâhatnâme İndeksli Tıpkıbasım. haz. Seyit Ali Kahraman. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
• Ferîdî. Tercüme-i Dîvân-ı Hâfız Manzum Hâfız Dîvânı Tercümesi. haz. Emrullah Yakut. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2015.
• Güngör, Özlem. İsmâil Rüsûhî-yi Ankaravî Şerh-i Mesnevî (Mecmû’atu’l-Letâyif ve Matmûratu’l-Ma’ârif ) (VI. Cilt) (İnceleme-Metin-Sözlük). Niğde: Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Hasan Şu‘uri. Lisanu’l-Acem Ferheng-i Şu‘ûrî. ed. Derya Örs. haz. Ozan Yılmaz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• İbrahim Cûdî. Lügat-ı Cûdî. Trabzon: Kitabhane-i Hamdi, 1916.
• Kadri, Hüseyin Kâzım. Türk Dillerinin İştikakı ve Edebî Lûgatleri. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası, 1943.
• Kanar, Mehmet. Büyük Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Birim Yayınları, 1998.
• Kaşgarlı Mahmud. Divanü Lûgat-it-Türk. çev. Besim Atalay. 3 Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021.
• Konevî, Mehmet Vehbî. Şerh-i Dîvân-ı Hâfız. 2 Cilt. İstanbul: Hacı Muharrem Matbaası, 1286.
• Konevî, Mehmet Vehbî. Şerh-i Dîvân-ı Hâfız. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1289.
• Lugatnâme. Erişim 10 Eylül 2022. https://dehkhoda.ut.ac.ir/fa/dictionary
• Mehmed Salahî. Kâmûs-ı Osmanî. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1322.
• Muallim Naci. Lügat-ı Nâcî. nşr. Kirkor Faik. İstanbul, 1316.
• Mütercim Asım. Tibyân-ı Nâfi‘ der Terceme-i Burhân-ı Kātı‘. İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1302.
• Ni‘metullah Ahmed. Lügat-i Ni‘metullah . haz. Adnan İnce. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• Pekdemir, Esra. Anadolu Alevîliği’nde Gülbank ve Niyaz Anlayışı. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Redhouse, James William. İlaveli Müntehabat-ı Lügât-i Osmaniyye, 1886.
• Remzî, Hüseyin. Lügat-i Remzî: İnceleme - Tıpkıbasım. haz. Ali Birinci. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Renkliyıldırım, Önder (ed.). Metro Collins Cobuıld Essential Dictionary İngilizce-İngilizce Türkçe Sözlük. İstanbul: Metro, 1994.
• Sari, Rıza. Alevî Geleneğe Mensup Ocak ve Gruplarda Okunan Dua, Gülbank ve Tercümanlar. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Sinan Nizam, Betül. Kemâl Ahmed Dede’nin Tercüme-i Menâkıb-ı Mevlânâ Adlı Mesnevisi (Menâkıbü’l-Ârifîn Silsilesinin Manzum Halkası). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Soleimanzadeshekarab, Naser. Şem’î Şem’ullâh ve Şerh-i Dîvân-ı Hâfız. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Sûdî Bosnevî. Şerh-i Dîvân-ı Hâfız: Sûdî’nin Hâfız Dîvânı Şerhi. haz. İbrahim Kaya. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2020.
• Şafak, Yakup. Gülbangler. Konya: Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, 3. Basım, 2015.
• Şahin, Oğuzhan. Şem’î Şem’ullah, Şerh-i Mesnevî (III-IV. Ciltler) (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Şentürk, Ahmet Atillâ. Osmanlı Şiiri Kılavuzu. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2021.
• Top, Hüseyin. Mevlevî Usûl ve Âdâbı. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2001.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2002.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Gülbank”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/232-235. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Türk Tasavvuf Edebiyatında Bir Dua ve Niyaz Tarzı”. İLAM Araştırma Dergisi 1/1 (1996), 69-84.
• Veled Çelebi. Defter-i Fevâid. Konya: SÜSAM, Uzluk Arşivi, 86.
• Yazıcı, Mehmet. Aleviliği Anlamanın İmkânı: Alevi Deyişlerinin ve Gülbanglarının Kavalcık Köyü Örneğinde Sosyolojik Analizi. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Yılmaz, Ozan. “Klasik Türk Şiirinde Bir Sebk-i Hindî Tabiri: Gül-be-Çeşm”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 23 (2019), 381-389.
• Zülfikâr, Hamza. Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler: İnceleme, Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995.