An Annotation Written on Nukḫbat al-Fikar Commentary The Problem of Identifying the Author of Trabzon

Year 2023, , 227 - 250, 31.12.2023

Selim Demirci

https://doi.org/10.33718/tid.1345628

Abstract

One of the influential texts in the hadith methodology literature is Ibn Hajar al-Askalânî's Nukḫbat al-Fikar and Nuzhat al-nazar which is his commentary on this work. When it comes to the influence of any work, what comes to mind is its widespread use as a teaching text and the production of works such as ik̲h̲tiṣār, telk̲h̲īṣ, ḥās̲h̲iya and sh̲arḥ centered on the book in question. From this point of view, it will be seen that Ibn Hajar al-Askalani’s Nukḫbat al-Fikar and Nuzhat al-Nazar, which can be considered as one of his first commentaries, have received increasing attention. The fact that a large number of scholars from different regions and with different interests have studied this work is the most important evidence of the interest in this book. One of such works is a book by Mehmed al-Trabzonī, which is cataloged under the title Ḥāshiyetü Nukḫbat al-Fikar. In this article, the focus will not be on the content of the book, but on the identification of its author. Because in the XII. AH / XVIII. CE century edition of the work, copied by Mehmed al-Muderris in Bursa, there are indications that the identity of the author of the commentary may have been confused. Ustad Mehmed al-Trabzonî, whose name is included as the author of the manuscript, has been confused with Mehmed al-Madanī al-Trabzonî in many studies. This is probably due to the influence of the source books that record it as the book of Mehmed al-Madanī al-Trabzonī. Probably guided by the information in these sources, Ḥāshiyetu Nukḫbat al-Fikar is attributed to Mehmed al-Madanī al-Trabzonī in current academic studies. When the ḥās̲h̲iya is mentioned in academic works, references are made to the biographical information of Mahmed al-Madanī al-Trabzonī or his death date. However, considering the biographical information about al-Mehmed al-Madanī al-Trabzonī, it does not seem possible to attribute this work to him. This article will focus on the identification of the author of this work, which is clearly important in terms of the ḥās̲h̲iya tradition, and its value of it in the literature

Keywords

Hadith, Nukḫbat al-Fikar, Nuzhat al-nazar, Ḥās̲h̲iya, Trabzonî.

Nuḫbetü’l-fiker Şerhi Üzerine Yazılan Bir Hâşiyenin Trabzonlu Müellifini Tespit Sorunu

Abstract

Hadis usul literatüründe etkin olan metinlerden birisi de İbn Hacer el-Askalânî’nin Nuḫbetü’l-fiker ve üzerine yazdığı Nüzhetü’n-naẓar şerhidir. Herhangi bir eserin etkisi söz konusu olduğunda akla, onun yaygın bir tedris metni olarak okutulması ve söz konusu kitabı merkeze alan ihtisar, telhis, haşiye ve şerh türü çalışmaların yapılması gelmektedir. Bu açıdan bakıldığında İbn Hacer el-Askalânî’nin Nuḫbetü’l-fiker’inin ve ilk şerhlerinden biri olarak kabul edilebilecek olan Nüzhetü’n-naẓar’ının artarak devam eden bir ilgiye mazhar oldukları görülecektir. Farklı bölgelerde yaşayan ve muhtelif ilgileri olan pek çok âlim tarafından bu eser üzerine çok sayıda çalışma yapılmış olması kitaba yönelik alakanın en önemli kanıtıdır. Böylesi çalışmalardan birisi de Mehmed et-Trabzonî’ye ait olan ve Ḥâşiyetü Nuḫbeti’l-fiker ismiyle kataloglara kaydedilen eserdir. Bu makalede, söz konusu kitabın içeriğine değil, eserin müellifinin kimliğinin tespitine odaklanılacaktır. Çünkü hâşiyenin h. XII./ m. XVIII. asra ait olan ve Mehmed el-Müderris tarafından Bursa’da istinsah edilen nüshasında şerhin yazarının kimliğinin karıştırılmış olabileceğine işaret eden bulgular vardır. Yazma eserin müellifi olarak ismine yer verilen Üstat Mehmed et-Trabzonî pek çok çalışmada Mehmed el-Medenî et-Trabzonî ile karıştırılmıştır. Bu durum muhtemelen eseri Mehmed el-Medenî et-Trabzonî’nin kitabı olarak kaydeden kaynak mahiyetli kitapların etkisi sebebiyle ortaya çıkmıştır. Muhtemelen bu kaynaklardaki bilgilerin yönlendirmesi ile günümüzdeki akademik çalışmalarda Ḥâşiyetü Nuḫbeti’l-fiker Mehmed el-Medenî et-Trabzonî’ye atfedilmiştir. Akademik çalışmalarda hâşiyeden bahsedilirken de Mehmed el-Medenî et-Trabzonî’nin biyografik bilgilerine veya onun vefat tarihine referanslar yapılmıştır. Hâlbuki Mehmed el-Medenî et-Trabzonî’nin hakkındaki biyografik bilgiler dikkate alındığında söz konusu eserin ona atfı mümkün görünmemektedir. Bu makalede, hâşiye geleneği açısından önemi açık olan bu eserin müellifinin tespitine ve şerhinin literatür açısından değerine yoğunlaşılacaktır.

Keywords

Hadis, Nuhbetü'l-fiker, Nüzhetü'n-nazar, Hâşiye, Trabzonî

References

• Altuntaş, Mustafa Celil. Osmanlı Döneminde Hadis İlmi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Altuntaş, Mustafa Celil-Zhamashev, Azamat. “Ömer Çelebi’nin (öl. 985/1577-8) Usûl-i Hadîse Dair Risâlesinin Tahlil, Tercüme ve Tahkiki”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 22/1 (Mart 2022), 541-575.
• Ali el-Kârî. Şerhu Şerhi Nuhbeti’l-fiker. Beyrut: Şirketü Dâru’l-Erkam, t.y.
• Arvas, Necibe. Hurufat Defterlerine Göre Bursa (1695-1750). Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Aslangiri, Mine. Bursa Hurûfât Defterleri (1750-1800). Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ayaz, Kadir. “Hadis İlimlerinin Tedrîsâtı Açısından Osmanlı Dârulhadisleri”, Osmanlı Araştırmaları 47/47 (Nisan 2016), 39-68.
• Aydın, Emin. Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî'nin ed-Dürerü's-Semîne Adlı Eserinin Tahkîk ve Tahlîli, Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Aydın, Osman. “Mezhebî Kimlik ve Hâkim Gelenek Bağlamında Anadolu’da Usûl-i Hadîs: Mehmed et-Trabzônî Özelinde”. Sosyal Bilimlerde Güncel Araştırmalar. Ed.: Dr. Cafer Şafak Eyel-Dr. Öğr. Üyesi Serkan Gün. 287-328. Ankara: İksad, 2020.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: Hadisevi, 2006.
• Aysan, Mehmet Ali. Mehmed et-Trabzonî’nin er-Risâle fî Fenni Usuli’l-Hadîs: Hâşiye alâ Nüzheti’n-Nazar fî Tavdîhi Nuhbeti’l-Fiker Adlı Eseri ve Hadis Usûlüne Katkısı. Bayburt: Bayburt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Benli, Ali. “Trabzonî Mehmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/304-305. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Bulut, Ali. “Muhammed El-Medenî Et-Trabzonî ve Risâle Fî Beyâni Mâ Yüzekker ve Yüennes Vemâ Yetbeuhû Mine’l-Fevâidi’l-Mühimme Adlı Eseri”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2020), 359-420. Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Meral Yayınları, ty.
• Cihan, Sadık. “Osmanlı Devrinde Türk Hadisçileri Tarafından Yazılan Usûlü Hadis Eserleri, Risâleleri ve Nuhbetü’l-Fiker Üzerine Yapılan Şerh ve Tercemeler”. AÜİİFD, 1 (1975), 127-136.
• Çakan, İsmail L. Hadis Usulü. İstanbul: İFAV, 2009.
• Dugaym, es-Seyyid Mahmud. “eş-Şeyh Mehmed Trabzonî el-Medenî ve Rihletuhû ile’ş-Şâm ve Mısr”. https://www.dr-mahmoud.com/index.php?option=com_content&view=article&id=1344:-14--1430------&catid=18&Itemid=33. (Erişim: 27.07.2023)
• Engin, Sezai. “Hadis Literatüründe Hâşiyeler: Nuhbetü’l-fiker ve Nüzhetü’n-nazar Üzerine Yapılan Hâşiye Çalışmaları Bibliyografyası”. Hadis ve Siyer Araştırmaları 1/1 (2015). 76-98.
• Engin, Sezai. “Osmanlı Dönemi Medreselerinde Hadis Eğitimine Entelektüel Bir Katkı: Şerh ve Hâşiye Yazıcılığı”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 17 (2017 ), 257-269.
• Gür, Süleyman. “Mehmed B. Mahmûd Et-Trabzonî ve Tertîbü Evâil-i Âyâti’l-Kur’ân ‘Alâ Hurûfi’l-Hicâ İsimli Eseri”. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Trabzon, 1-12.
• Hızlı, Mefail. “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. XVII, 1 (2008). 25-46.
• Irâkî, Abdurrahim b. Huseyn Zeynuddin. ed-Dürerü’s-seniyye fî naẓmi’s-sîreti’n-nebeviyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 1071/002, 5b-37a.
• İbn Hacer el-Askalânî. Nuhbetü’l-Fiker Şerhi. Trc. Talat Koçyiğit. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1971.
• Kara, İsmail. İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz Şerh Hâşiye Meselesine Dair Birkaç Not. İstanbul: Dergah Yayınları, 2014.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mucemü’l-müellifîn. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Turâs, 1957.
• Münâvî Zeynüddin Muhammed Abdürraûf b. Ali. el-ʿUcâletü’s-seniyye ʿalâ Elfiyyeti’s-sîreti’n-nebeviyye. İstabnul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 828/001.
• Özben, Zübeyde. “Hanefîler’in Mukaddime Temelli Hadis Usulü Literatürüne Katkısı”. İslam Araştırmaları Dergisi 36 (Aralık 2016). 1-31.
• Öztürk, Eyüp. “Mehmed Medenî et-Trabzonî ve Tekfirci Söyleme Karşı İtirazları”. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı (8-10 Ekim 2015). Ed. Şenol Saylan-Betül Saylan. 1/407-408. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016.
• Sarı, Necmi. İsmail Hakkı Bursevî’nin Şerhu Nuhbeti’l-Fiker Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Sarı, Necmi. “İsmâil Hakkı Bursevî’nin Şerhu Nuhbeti’l-fiker Adlı Eserinde Ali el-Kârî’ye Karşı Takındığı Olumsuz Tavrın Muhtemel Sebepleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Dergiabant 9/1 (Mayıs 2021). 1-26.
• Sula, Murat. “Muhammed b. Mahmud b. Salih b. Hasan et-Trabzûnî el-Medenî ve Ruseyyiletün fî Beyân al-Fâziletî Yestevî Fîha’l-Mufredu ve’l-Müsennâ ve’l-Cem’u ve’l-Muzekkeru ve’l-Muennes İsimli Risâlesi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (2010). 77-110.
• Trabzonî, Mehmed Efendi. Hâşiyetü Nuhbeti’l-fiker. Bursa: Bursa İnebey Kütüphanesi, Haraccı, 350.
• Trabzonî, Mehmed Efendi. Tertîbü Evâil-i âyâti’l-Kur’ân ‘alâ hurûfi’l-hicâ. İstabnul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 389.
• Uzun, Nihat. “Bir XVIII. Yüzyıl Osmanlı Âliminin Kur’ân Anlayışı: Mehmed b. Mahmûd et-Trabzonî (V. 1200/1786) ve ed-Dürerü’s-Semîne İsimli Eseri”. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı (8-10 Ekim 2015). Ed. Şenol Saylan-Betül Saylan. 1/419-427. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016.
• Yıldırım, Sefer-Irmak, Mustafa. “Mehmed et-Trabzonî ve ‘Ucâletu’z-zâd fî şerh-i Zuhri’l-me‘âd fî mu‘ârazati Bânet Su‘âd Adlı Eseri”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (Aralık 2022). 82-103.
• Yılmaz, Hatice. Bursalı Mehmed Tahir’in Osmanlı Müellifleri Adlı Eserinin Tashihi: Tarikatlar ve Meşayıh Faslı, Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Yılmaz, Okan Kadir. İsam Tahkikli Neşir Kılavuzu. İstanbul: İSAM, 2018.
• Yücel, Ekrem. Osmanlı Devri Dârul’l-Hadisleri ve Hadis Eğitimi. Ankara: İlâhiyat, 2022.
• Ziriklî, Harettin. el-A‘lâm. Beyrut: Dârü’l-İlm 2002.