Râgıb el-İsfahânî’de Dostluk-Erdem İlişkisi

Year 2021, Volume: 8 Issue: 1, 1 - 37, 30.06.2021

İbrahim Aksu

Abstract

İslâm felsefesinin de aralarında yer aldığı klasik dönem felsefe gelenekleri, dostluğu insan tabiatının gerekli kıldığı doğal bir özellik ve aynı zamanda insanın geliştirebileceği en önemli ilişki türlerinden biri olarak kabul etmektedir. Ancak dostluğun insan yaşamı içerisindeki yeri bununla da sınırlı değildir. Nitekim söz konusu gelenekler, dostluğun aynı zamanda ahlâkî yetkinlik için de bir araç olduğu düşüncesini savunmaktadır. Dostluğun ahlâkî yetkinlik bağlamındaki rolü kendisini açıkça dostluk-erdem ilişkisinde belli etmektedir. Bu çalışma da dostluk ile erdem arasındaki irtibatın klasik dönem İslâm ahlâk filozoflarından biri olan Râgıb el-İsfahânî’nin (öl. V./XI. Yüzyıl) eserlerinde nasıl tezahür ettiğini incelemektedir. Filozofun metinlerine bakıldığında, bu bağlamda birkaç temel noktanın öne çıktığı görülmektedir. Öncelikle dostluk, kişiyi erdeme yakınlaştıran ve hatta erdemin ötesine geçmesine yardımcı olabilen bir değerdir. Ancak bununla birlikte, dostluk denilen olgunun birden fazla çeşidinin bulunduğu da ifade edilmektedir. İlgili çeşitler arasında ise yalnızca temeli ve gayesi erdem olan, bu nedenle de “erdem dostluğu” şeklinde isimlendirebileceğimiz ideal dostluk ilişkisinin ahlâkî açıdan bir değer ifade edeceği vurgulanmaktadır.

Keywords

İslâm Felsefesi, İslâm Ahlâk Felsefesi, Râgıb el-İsfahânî, Dostluk, Erdem, Erdem Dostluğu

The Relationship Between Friendship and Virtue in Rāghib Al-Isfahānī

Abstract

Philosophical traditions of the classical period that Islamic philosophy is situated among them acknowledge friendship as an inborn characteristic that human nature necessitates and also one of the significant relationships that humans can develop. However, the place which friendship occupies in human life is not limited to this. Thus, the traditions in question argue for the idea that friendship is also a means for moral excellence. The role that friendship plays in moral excellence expresses itself notably in the link between friendship and virtue. This article investigates how the connection between friendship and virtue appears in the works by Rāghib al-Isfahānī (d. V./XIth Century), one of the Islamic moral philosophers from the early period. When the books of the philosopher are studied, several fundamental issues come to the fore. First of all, friendship is a value that approximates the agent to virtue, and furthermore, helps him pass beyond it. Nevertheless, it is stated that the phenomenon called friendship has more than one kind. And it is emphasized that among the relevant kinds only the ideal friendship relation, which the basis and goal of it are virtue, and for this reason, can be named “virtue-friendship”, carries a value from the moral point of view.

Keywords

Islamic Philosophy, Islamic Ethics, Rāghib al-Isfahānī, Friendship, Virtue, Virtue-Friendship

References

• Akasoy, Anna & Fidora, Alexander (ed.). The Arabic Version of The Nicomachean Ethics. Leiden: Brill, 2005.
• Aksu, İbrahim. “Epikürcü Felsefenin Temel Erdemleri”. II. İKSAD Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi (22-25 Kasım 2018, Gaziantep) Kongre Tam Metin Kitabı. ed. Ayşe Erkmen & Samira Khadhraoui. 314-321. Adıyaman: İKSAD Yayınevi, 2018.
• ____________. “Erdem Mutluluk İçin Yeterli Midir? Râgıb el-İsfahânî’de Dışsal İyiler Problemi”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları 42 (Eylül 2020), 11-35.
• Alshaar, Nuha A.. Ethics in Islam: Friendship in the Political Thought of al-Tawhidi and his Contemporaries. New York: Routledge, 2015.
• Aristoteles. Nikomakhos’a Etik. çev. Zeki Özcan. Bursa: Sentez Yayıncılık, 2014.
• ________. Eudemos’a Etik. çev. Saffet Babür. Ankara: Bilgesu, 2015.
• Aristotle. Politics. İng. çev. C. D. C. Reeve. Indianapolis: Hackett Publishing Company, 1998.
• Aspasius. On Aristotle Nicomachean Ethics 1-4, 7-8. çev. David Konstan. London: Bloomsbury, 2014.
• Aspasius vd.. On Aristotle Nicomachean Ethics 8-9. İng. çev. David Konstan. London: Bloomsbury, 2014.
• Ayverdi, İlhan. “Dostluk”. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 3 Cilt. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2005.
• Baltzly, Dirk & Eliopolous, Nick. “The Classical Ideals of Friendship”. Friendship: A History. ed. Barbara Caine. 1-64. London: Equinox Publishing, 2009.
• Cicero. De Amicitia: Dostluk Üzerine. çev. Çiğdem Dürüşken. İstanbul: Alfa Basım Yayın Dağıtım, 2017.
• Colish, Marcia L.. The Stoic Tradition From Antiquity to The Early Middle Ages: II. Stoicism in Christian Latin Thought Through The Sixth Century. Leiden: Brill, 1985.
• Cooper, John M.. “Aristotle on the Forms of Friendship”. The Review of Metaphysics 30/4 (Jun. 1977), 619-648.
• Çağrıcı, Mustafa. “Dostluk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/511-513. Ankara: TDV Yayınları, 1994.
• Dillon, John. The Heirs of Plato: A Study of the Old Academy (347-274 BC). New York: Oxford University Press, 2005.
• Dillon, John M.. The Middle Platonists: 80 B.C. to A.D. 220. Ithaca: Cornell University Press, 1996.
• Ebû Zeyd, Münâ Ahmed. “es-Sadâka”. Mevsû‘atu’l-ahlâk. 350-362. Kahire, Vizâratu’l-Evkâf, 2012.
• Fahri, Macid. İslam Ahlâk Teorileri. çev. Muammer İskenderoğlu & Atilla Arkan. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• Fârâbî. Fusûlun munteze‘a. thk. Fevzi Mıtri Neccâr. Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1971.
• _____. Risâletu’t-tenbîh ‘alâ sebîli’s-sa‘âde. thk. Sehbân Halîfât. Umman: Y.y., 1987.
• _____. “Tahsîlu’s-sa‘âde”. el-A‘mâlu’l-felsefiyye. thk. Cafer Al-i Yâsin. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Menâhil, 1992.
• Fortenbaugh, William W. (ed.). Arius Didymus on Peripatetic Ethics, Household Management, and Politics: Text, Translation, and Discussion. New York: Routledge, 2018.
• Gafarov, Anar. Râğıb el-İsfahânî’nin İnsan ve Ahlak Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• ____________. “Râgıb el-İsfahânî’de İnsan Tasavvuru”. M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi 30 (2006/1), 187-214.
• Goodman, Lenn E.. “Friendship in Aristotle, Miskawayh and al-Ghazâlî”. Friendship East and West. ed. Oliver Leaman. 164-191. New York: Routledge, 2013.
• Halîfât, Sahbân. “İbnü’l-Hammâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/65-66. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Inwood, Brad & Gerson, L. P. (ed. ve çev.). The Epicurus Reader: Selected Writings and Testimonia. Indianapolis: Hackett Publishing Company, Inc., 1994.
• İbn ‘Adî, Yahyâ. Tehzîbu’l-ahlâk. thk. Nâcî et-Tikritî. Paris: Editions Oueidat, 1978.
• [İbn] Miskeveyh. Tehzîbu’l-ahlâk. thk. Constantine K. Zurayk. Beyrut: Câmi‘atu’l-Amerîkiyye fî Beyrût, 1966.
• İbn Sînâ. “Fi’l-Ahlâk ve’l-infi’âlâti’n-nefsâniyye”. nşr. Denise Remondon. Islamic Philosophy: Text and Studies. drl. Fuat Sezgin. 34/247-257. Frankfurt am Main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science, 1999.
• İbnu’l-Mukaffa. “El-Edebu’l-Kebîr”. İslâm Siyaset Üslubu. çev. Vecdi Akyüz. 51-99. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2004.
• İmâm Gazâlî. İhyâu ‘ulûmi’d-dîn. çev. Ahmed Serdaroğlu. 4 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1975.
• İsfahânî, Râgıb. Tafsîlu’n-neş’eteyn ve tahsîlu’s-sa‘âdeteyn. thk. Abdülmecîd en-Neccâr. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1988.
• ______________. Kitâbu’z-Zerî‘a ilâ mekârimi’ş-şerî‘a. thk. Ebu’l-Yezîd Ebû Zeyd el-‘Acemî. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2. Baskı, 2010.
• ______________. “Risâle fî âdâbi muhâlatati’n-nâs”. Risâle fî edebi’l-ihtilâṭi bi’n-nâs ve resâilu uhrâ. nşr. Ömer Abdurrahman es-Sârîsî. 49-134. Amman: Ervika li’d-Dirâse ve’n-Neşr, 2. Baskı, 2015.
• ______________. “Risâle fî merâtibi’l-‘ulûm ve’l-a‘mali’d-dünyeviyye”. Risâle fî edebi’l-ihtilâṭi bi’n-nâs ve resâilu uhrâ. nşr. Ömer Abdurrahman es-Sârîsî. 185-221. Amman: Ervika li’d-Dirâse ve’n-Neşr, 2. Baskı, 2015.
• Kara, Ömer. “Râgıb el-İsfahânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/398-401. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• __________. “Meşhur Ama Az Tanınan Çok Yönlü Bı̇r İlı̇m Adamı: Râğıb el-İsfahânı̇”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (2012), 101-146.
• Keyinci, Ceyda. “Aristoteles’in Philia Kavrayışı ve Modern Felsefi Tartışmalar”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları 34 (Haziran 2017), 517-534.
• Kindî. “Fî Hudûdi’l-eşyâ ve rusûmihâ”. Resâilu’l-Kindî el-Felsefiyye. thk. Muhammed Abdu’l-Hâdî Ebû Rîde. 165-184. Mısır: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1950.
• _____. “Kindî’nin Hikemiyâtı”. Kindî Felsefî Risaleler. çev. Mahmut Kaya. 313-324. İstanbul: Klasik Yayınları, 3. Baskı, 2014.
• _____. “Tarifler Üzerine”. Kindî Felsefî Risaleler. çev. Mahmut Kaya. 178-189. İstanbul: Klasik Yayınları, 3. Baskı, 2014.
• Konstan, David. “Greek Friendship”. American Journal of Philology 117/1 (Spring 1996), 71-94.
• Kutluer, İlhan. “İnsanın Toplumsal Doğası: Klasik Osmanlı Düşüncesinde ‘Medenî bi’t-Tab’ ve ‘Temeddün’ Terimlerinin Kavramsal Çerçevesi”. Osmanlı Düşüncesi: Kaynakları ve Tartışma Konuları. ed. Fuat Aydın vd.. 265-300. İstanbul: Sultanbeyli Belediyesi, 2019.
• Laertios, Diogenes. Ünlü Filozofların Yaşamları ve Öğretileri. çev. Candan Şentuna. İstanbul: YKY Yayınları, 6. Baskı, 2015.
• Lesses, Glenn. “Austere Friends: The Stoics and Friendship”. Apeiron 26/1 (2011), 57-75.
• Long, Anthony A.. “Friendship and Friends in the Stoic Theory of the Good Life”. Thinking about Friendship: Historical and Contemporary Philosophical Perspectives. ed. Damian Caluori. 218-239. New York: Palgrave Macmillan, 2013.
• Mian, Ali Altaf. “Love in Islamic Philosophy”. The Routledge Handbook of Love in Philosophy. ed. Adrienne M. Martini. 396-408. New York: Routledge, 2019.
• Mohamed, Yasien. The Path to Virtue: The Ethical Philosophy of al-Rāghib al-Isfahānī: An Annotated Translation, With Critical Introduction of Kitāb al-Dharī‘ah ilā Makārim al-Sharī‘ah. Kuala Lumpur: International Institute of Islamic Thought and Civilization, 2006.
• Özgen, Mehmet Kasım. Mutluluk: Mutluluk Felsefeleri ve Farabi’nin Mutluluk Anlayışı. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Özturan, Hümeyra. “Dostluk Neden Bir Ahlâk Felsefesi Konusudur?”. Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları 36 (Aralık 2017), 175-190.
• _______________. Êthostan Ahlâka: Antik Yunan Ahlak Literatürünün İslam Dünyasına İntikali ve Alımlanışı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2020.
• Pangle, Lorraine Smith. Aristotle and the Philosophy of Friendship. Cambridge: Cambridge University Press, 2003.
• Platon. Lysis. çev. Nihal Petek Boyacı. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011.
• Price, A. W.. Love and Friendship in Plato and Aristotle. Oxford: Clarendon Press, 2004.
• Râzî, Ebû Bekir. “Kitâbu’t-tıbbi’r-ruhânî”. Felsefe Risâleleri. haz. Mahmut Kaya. 82-195. İstabul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
• Rist, John M.. “Epicurus on Friendship”. Classical Philology 75/2 (1980), 121-129.
• Schroeder, Donald N.. “Aristotle On The Good of Virtue-Friendship”. History of Political Thought 13/2 (Summer 1992), 203-218.
• Stern-Gillet, Suzanne. Aristotle’s Philosophy of Friendship. Albany: State University of New York, 1995.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân. es-Sadâkatu ve’s-sadîku. thk. İbrahim el-Kîlânî. Beyrut: Daru’l-Fikri’l-Muasır, 1998.
• Themistius. “On Friendship”. The Private Orations of Themistius. İng. çev. Robert J. Penella. 88-107. Berkley: University of California Press, 2000.
• Theophrastus of Eresus. “Friendship”. Theophrastus of Eresus: Commentary Volume 6.1. Sources on Ethics. ed. William W. Fortenbaugh. 575-631. Leiden: Brill, 2011.
• Toksöz, Hatice. İslam Düşüncesinde Sevgi Teorileri. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2016.
• Tracy, Theodore. “Perfect Friendship in Aristotle’s ‘Nicomachean Ethics’”. Illinois Classical Studies 4 (1979), 65-75.
• Türkeri, Mehmet. “Aristoteles, Farabi ve İbn Miskeveyh’in Ahlak Kuramlarında ‘Dostluk’un Önemi”. D.E.Ü İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (İzmir 2004), 79-101.
• Zerzûr, Nevvâl Kerîm. Mu‘cemu elfâzi’l-kıyemi’l-ahlâkiyye ve tetavvuriha’d-delâliyye beyne lugati’ş-şi’ri’l-câhilî ve lugati’l-Kur’ani’l-Kerîm. Beyrut: Mektebetu Lübnân Nâşirûn, 2001.