Sünnî-Şiî Gelenekte Müs‘tazaf Kavramı ve Humeynî’nin Politikasındaki Yeri

Year 2024, Volume: 11 Issue: 2, 507 - 530, 31.12.2024

Mustafa Yüce , Ahmet İshak Demir

https://doi.org/10.33718/tid.1524977

Abstract

Bu makale, “müstazʻaf” kavramının Sünnî ve Şiî İslâm geleneklerindeki anlamlarını karşılaştırmalı olarak ele almaktadır. Sünnî âlimler, müstazʻaf terimini genellikle sözlük anlamıyla, yani ekonomik, sosyal ve siyasi açıdan zayıf veya dışlanmış bireyler olarak tanımlamaktadır. Klasik dönemde İmam Mâtürîdî ve Fahreddin Râzî gibi Sünnî âlimler, bu kavrama teolojik bir derinlik kazandırmadan, onu sadece literal anlamında değerlendirmişlerdir. Modern dönemde de Sünnî düşünce, bu klasik yorumu sürdürmekte ve müstazʻafı daha çok toplumsal dezavantajlılıkla ilişkilendirmektedir. Sünnî âlimler için müstazʻaf, ekonomik ve sosyal açıdan geri kalmış toplulukları ifade ederken, Şiî geleneğinde ise müstazʻaf kavramı, daha geniş bir anlam kazanmaktadır. Bu anlamda Şiî İmâmiyye âlimleri, müstazʻafı yalnızca ekonomik ve sosyal zayıflıkla değil, aynı zamanda Ehl-i Beyt’e sadakat gösteren fakat siyasi olarak baskı altında olan Müslümanları tanımlamak için kullanmışlardır. Aynı zamanda Şiî imamlar, kendilerini ve takipçilerini müstazʻaflar olarak görmüşlerdir. Bu bağlamda müstazʻaflar, sadece zayıf bireyler değil, aynı zamanda sosyo-politik baskılara direnen topluluklar olarak değerlendirilmiştir. Şiî gelenekte müstazʻaf, hem toplumsal hem de inançsal bir direnişi temsil eder. Modern dönemde ise müstazʻaf kavramı özellikle İran İslâm Devrimi ile daha geniş bir siyasi anlam kazanmıştır. Âyetullah Humeynî, bu kavramı sadece Şiî topluluklarla sınırlamayarak, dünya genelinde ezilen ve sömürülen tüm halkları kapsayan bir sembol olarak kullanmıştır. Ona göre müstazʻaflar, küresel adaletsizliklere karşı direnen gruplardır ve onların iman gücü, müstekbirlerin (zalim yöneticilerin) zayıflığını ortaya çıkarmaktadır. Bu doğrultuda, müstazʻaf kavramı, İslâm Devrimi’nin savunucuları ve küresel adalet mücadelesinin sembolü haline gelmiştir. Sonuç olarak, bu çalışma müstazʻaf kavramının Sünnî ve Şiî geleneklerindeki tarihsel ve teolojik anlamlarını karşılaştırmakta, iki mezhep arasındaki yorum farklılıklarını detaylı şekilde ele almaktadır.

Keywords

İslam Mezhepleri Tarihi, Sünnî, Şiî, Müstazʻaf, Humeynî

Ethical Statement

Bu makale Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsünde Prof. Dr. Ahmet İshak Demir danışmanlığında yapılmakta olan “Âyetullah Humeynî’nin Sünnîliğe Bakışı” isimli doktora tezinden üretilmiştir.

The Concept of Mustad‘af in Sunni and Shia Traditions and Its Role in Khomeini’s Policy

Abstract

This article comparatively examines the meanings of the concept of “mustadʿaf” in Sunnī and Shīʿa Islamic traditions. Sunnī scholars generally define the term “mustadʿaf” in its lexical sense, referring to individuals who are economically, socially, or politically weak or marginalized. In the classical period, Sunnī scholars such as Imam Māturīdī and Ash‘arī scholar Rāzī approached the term without attributing any deep theological significance to it, interpreting it merely in its literal sense. In the modern era, Sunnī thought continues to maintain this classical interpretation, associating the concept of mustadʿaf primarily with social disadvantage. For Sunnī scholars, the term describes economically and socially underprivileged communities. In contrast, within the Shīʿa tradition, the concept of mustadʿaf acquires a broader meaning. Shīʿa Imami scholars use the term not only to describe economic and social weakness but also to refer to Muslims who are politically oppressed yet loyal to the Ahl al-Bayt. Shīʿa Imams themselves viewed both their followers and themselves as mustadʿafs. In this context, the mustadʿafs are not only weak individuals but also communities resisting socio-political oppression. In Shīʿa tradition, the concept represents both social and religious resistance. In the modern period, particularly with the advent of the Iranian Islamic Revolution, the term mustadʿaf has taken on a more extensive political connotation. Ayatollah Khomeini expanded the concept beyond Shīʿa communities, using it as a symbol to represent all oppressed and exploited peoples worldwide. According to him, mustadʿafs are groups resisting global injustices, and their spiritual strength exposes the weakness of the "mustakbirīn" (tyrannical rulers). In this regard, the concept of mustadʿaf has become a symbol for both the proponents of the Islamic Revolution and the global struggle for justice. In conclusion, this study compares the historical and theological meanings of the concept of mustadʿaf in Sunnī and Shīʿa traditions, thoroughly exploring the interpretive differences between the two sects.

Keywords

History of Islamic Sects, Sunnī, Shīʿa, Mustad‘af, Khomeini

References

• Abdülbâki, Muhammed Fuad. el-Muʻcemü’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1982.
• Akyüz, Vecdi. Kur’an’da Siyasî Kavramlar. İstanbul: Kitabevi, 1998.
• Altun, Hilmi Kemal. “Nâsıbî Kavramı Üzerine Tahlil ve Değerlendirme”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2020), 1198-1230.
• Amanat, Abbas. Iran Modern History. New Haven - London: Yale University Press, 2017.
• Ayyâşî, Ebü’n-Nadr Muhammed b. Mes‘ûd b. Muhammed es-Sülemî es-Semerkandî el-. Tefsîrü’l-ʿAyyâşî. nşr. Seyyid Hâşim er-Resûlî el-Mahallâtî. 2 Cilt. İran: Mektebetü’l İlmiyyeti’l İslâmiyye, 1380.
• Baktır, Mustafa. “Azîmet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/330. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Beheştî, Muhammed Huseyin. Kur’ân’da Müstaz’af. çev. Serdar İslâm. İstanbul: Objektif Yayınları, 1992.
• Çelik, İbrahim. “Mele’”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36-37. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Çuhacıoğlu, Abdulkadir. Şîa ve İmâmet. İstanbul: Kevser Yayınları, 2012.
• Demirel, Serdar. Takıyye Şîa Rivâyet Kültüründe Derin Paradoks. İstanbul: Ravza Yayınları, 2016.
• Doğan, İshak. Modern Dönemde Anlam Genişlemesine Uğrayan Kur’an’daki Siyasî Kavramlar (Tağut – Şûra – Mustaz’af – Cahiliyye). Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 2020.
• Doğan, İshak - Öge, Ali. “Dildeki Anlam Genişlemelerinin Bazı Kur’ânî Kavramların Anlaşılmasına Etkisi: Mustaz‘af Kelimesi Örneği”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 25/1 (2021), 495-516.
• Erkan, Ümit. “II. Abdülhamid Dönemi Irak’ında Şiîliğin Yayılma Dinamikleri”. Trabzon İlahiyat Dergisi 11/1 (2024), 121-145. https://doi.org/10.33718/tid.1452923
• Humeynî, İmâm Rûhullah Mûsevî. İslâm Fıkhında Devlet. çev. Hüseyin Hatemi. İstanbul: Düşünce Yayınları, 1979.
• Humeynî, İmâm Rûhullah Mûsevî. “İstiftâʾât”. Mevsûati İmâm Humeynî. Tahran: Müessese-i Tanzîm ve Neşr-i Âsâr-ı İmâm Humeyni, 2017.
• Humeynî, İmâm Rûhullah Mûsevî. Mustaz‘af - Müstekbir. çev. Serdar İslam. İstanbul: Objektif Yayınları, 1992.
• Humeynî, İmâm Rûhullah Mûsevî. Sahîfe-i İmâm. ed. Müessese-i Tanzîm ve Neşr-i Âsâr-ı İmâm Humeyni. 22 Cilt. Tahran: Müessese-i Tanzîm ve Neşr-i Âsâr-ı İmâm Humeyni, 1389.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed. Sünen-i İbn Mâce. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Camâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed el-Ensârî. Lisânü’l-‘Arab. nşr. Abdullah Ali el-Kebîr vd. 55 Cilt. Kahire: Daru’l-Maarif, 1119.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. Muʿcemü müfredâti elfâzi’l-Kurʾân. nşr. İbrahim Şemsüddîn. Lübnan: Daru’l-Kütübü’l İlmiyye, 1434.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’ân-ı Kerim ve Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Kâşifü’l-Gıtâ, Şeyh Muhammed Hüseyin Ali. Aslü’ş-Şîa ve usûlüha. Beyrut: Dâru’l-Edvâ, 1990.
• Kuleynî, Muhammed b. Yaʻkûb b. İshâk. el-Usûl mine’l-kâfî. nşr. Ali Ekber el-Gaffârî. 2 Cilt. Beyrut, 1980.
• Kummî, Ali b. İbrâhim. Tefsîrü’l-Kummî. nşr. Tayyib Mûsevî Cezâyirî. 2 Cilt. Kum: Dâru’l-Kitâb, 1363.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Teʾvîlâtü’l-Kurʾân (Teʾvîlâtü Ehli’s-sünne). nşr. Bâselûm Mecidî. 10 Cilt. Lübnan: Daru’l-Kütübü’l İlmiyye, 1426.
• Meşkûr, Muhammed Cevâd. Mezhepler Tarihi Sözlüğü. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• Meşûhî, Ziyâd b. Âbid el-. el-İstizʻaf ve ahkâmuhu fi’l-fıkhı’l-İslâmî. Suudi Arabistan: Daru Kunuzi İşbîlyâ, 2012.
• Öz, Mustafa. Mezhepler Tarihi ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
• Öz, Mustafa. “Nâsıbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/393-394. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Lübnan: Daru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420.
• Şahin, Hanifi. Şiîlerin Gözüyle Sünnîler İlk Dönem Şiî Kaynaklarda Sünnî Algısı. İstanbul: Mana Yayınları, 2016.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-Nihal (Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi). çev. Mustafa Öz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Tabâtabâî, Muhammed Hüseyin b. Muhammed b. Muhammed Hüseyin. el-Mîzân fî tefsîri’l-Kurʾân. Lübnan: Müessesetü’l-âlemî li’l-metbûât, 1390.
• Topaloğlu, Bekir. “Müstekbir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 138-139. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Tûsî, Muhammed b. Hasen. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân. nşr. Ahmed Habîb Âmilî. 10 Cilt. Lübnan: Daru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Ünal, Ali. Kur’an’da Temel Kavramlar. İstanbul: Beyan Yayınları, 1990.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. çev. İsmail Karaçam vd. İstanbul: Azim Dağıtım, 2011.
• Yüce, Mustafa. Şehristânî’nin el-Milel ve’n-Nihal Adlı Eserine Göre Şîa ve Görüşleri. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kasım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf ʿan hakâikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. nşr. Muhammed Hüseyin Ahmed. 4 Cilt. Lübnan: Daru’l-Kütübi’l-Arabî, 1407.