Hint Alt Kıtasından Anadolu’ya Uzanan Bir Meâl-Tefsir: et-Tefsîrü’l-Cemâlî’nin Osmanlı’ya İntikali ve Tefsir İlmi Açısından Değerlendirilmesi

Year 2025, Volume: 12 Issue: Özel Sayı, 347 - 370, 30.11.2025

Abdullah Turhan

https://doi.org/10.33718/tid.1774742

Abstract

Şah Veliyyullah ed-Dihlevî (ö. 1176/1762) klasik dönemden modern döneme geçişte kritik bir zaman ve mekânda yaşamış; düşünceleri itibariyle bir taraftan geleneğin takipçisi bir taraftan da dini düşüncenin ihyacısı olması sebebiyle müceddit olarak isimlendirilmiş bir âlimdir. Şah Veliyyullah ortaya koymuş olduğu eserleri, düşünceleri ve bir ıslah önderi olarak mücadelesi ile üzerinde ciddi olarak durulmayı hak eden bir kişiliktir. Bu makalede Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Farsça Kur'an meâli olan Fethurrahmân bi Tercümeti’l-Kur’ân'ın yazılış hikayesine, eserin Osmanlı'ya intikal sürecine, Osmanlı Türkçesine Tefsîrü’l-Cemâlî adıyla tercümesine ve meâl-tefsirin temel özelliklerine yer verilmiş; eserin içeriği tefsir ilmi açısından incelenmiştir. Öncelikle bu eser Hint alt kıtası ile Anadolu coğrafyası arasında kurulan kültürel münasebeti görme açısından önemlidir. Öte yandan Dihlevî Kur’an’ı anlama ve yorumlama konusunda özgün fikirlere sahip bir âlimdir. Onun düşünce ve iddialarının tatbik sahası olması sebebiyle de eser bir kıymet ifade etmektedir. Çalışmada dört ciltten oluşan Tefsîrü’l-Cemâlî orijinal baskısından okunmuş, ilgili malumat tespit edilmiş, ardından tasnif ve değerlendirme süreçleri gerçekleştirilmiştir. Makalede doküman inceleme yöntemi kullanılarak, ilgili kaynaklar literal bir okumaya tabi tutulmuştur. Eser, tefsir ilmi açısından zengin bir malzemeye sahiptir. Özellikle Câhiliye bilgisi, sebeb-i nüzûl rivayetleri gibi nüzûl ortamına dair malumata bolca yer verilmiş, meâl ve tefsir yapılırken iniş ortamıyla dinamik bir bağ kurulmuştur. Bazı âyetlerin meâl ve tefsirinde ise özgün sayılabilecek yorumlar yapılmıştır.

Keywords

Tefsir , Fethurrahmân , Hint alt kıtası , Şah Veliyyullah ed-Dihlevî , Tefsîrü'l-Cemâlî

A Translation and Commentary Extending from the Indian Subcontinent to Anatolia: The Transfer of al-Tafsīr al-Jamālī to the Ottoman Empire and Its Evaluation from the Perspective of the Science of Tafsīr

Abstract

Shāh Walī Allāh al-Dihlawī (d. 1176/1762) lived at a critical time and place during the transition from the classical to the modern era. He was a scholar who was named a mujaddid (renewer) because his ideas were both traditional and innovative in religious thought. Shāh Walī Allāh is a figure who deserves serious attention for his works, ideas, and his struggle as a leader of reform. This article discusses the history of the writing of Shāh Walī Allāh al-Dihlawī’s Persian translation Fatḥ al-Raḥmān fī tarjamat al-Qurʾān and its Ottoman Turkish translation al-Tafsīr al-Jamālī, their transition to the Ottoman Empire, their translation, and the basic characteristics of the translation and commentary. The content of the work is examined from the perspective of exegesis. First of all, this work is important in terms of understanding the cultural relations established between the Indian subcontinent and Anatolia. On the other hand, the author of the Qur’ān translation is a scholar with original ideas on understanding and interpreting the Qurʾān, and therefore, the work, which is the field of application of his thoughts and claims, is worthy of examination. The four-volume al-Tafsīr al-Jamālī was read from the original edition, the information mentioned above was identified, and then the classification and evaluation processes were carried out. In the article, the document review method was used, and the relevant sources were subjected to a literal reading. The work is rich in material from the perspective of exegesis. In particular, it contains abundant information about the context of revelation, such as knowledge of the Jahiliyyah period and reports of the reasons for revelation, and a dynamic connection is established with the context of revelation in the translation and exegesis. In the translation and exegesis of some verses, interpretations that can be considered original have been made

Keywords

Tafsīr , Fatḥ al-Raḥmān , Indian subcontinent , Shāh Walī Allāh al-Dihlawī , al-Tafsīr al-Jamālī

References

• Aydar, Hidayet. Kur’ān-ı Kerim’in Tercümesi Meselesi. İstanbul: Yeni Zaman Yayınları, 2014.
• Aydın, Ahmet. “Sömürge Hindistan’ında İslāmî Akımlar: Ehl-i Hadis Cemaati”. History Studies 11/1 (2019), 1-22.
• Azimi, Enayatullah. Şah Veliyyullah Dihlevî ve Ailesinin Tefsir İlmine Katkısı. Eskişehir: Osmangazi University, Institute of Social Sciences, Ph.D. Dissertation, 2025.
• Aziz, Ahmed. "Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Dini ve Siyasi Görüşleri". trans. Kadir Özköse. Journal of Islamic Research 14/3-4 (2001), 536-541.
• Birışık, Abdülhamit. Hint Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri. İstanbul: İnsan Yayınları, 2001.
• Can, Ali. “Şah Veliyyullah Dihlevî’nin el-Fevzü’l-kebîr Adlı Eserinde Kur’ān İlimlerine Yaklaşımı”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (2014/6), 59-90.
• al-Dihlawī, Shāh Walī Allāh. al-Fatḥ al-Raḥmān fī tarjamat al-Qurʾān. Access 21 September 2023. www.aqeedeh.com/book/view/1601/ترجمه-قرآن-فتح-الرحمن-شاه -ولی-الله-دهلوی
• al-Dihlawī, Shāh Walī Allāh. al-Fawz al-kabīr. Cairo: n.p., 1986.
• Erdoğan, Mehmet. "Şah Veliyyullah", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/260-262. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• al-Ḥasanī, ʿAbd al-Ḥayy . Nuzhat al-khawāṭir wa-bahjat al-masāmiʿ wa-l-nawāẓir. Beirut: Dār Ibn Ḥazm, 1420/1999.
• Hayrüddīn Khān al-Hindī, Mawlānā Muḥammad. al-Tafsīrü’l-Jamālī ale't-Tanzīl al-Jalālī. Cairo: Bulak, 1294/1877. Ihsan al-Hak, Ahter. Shāh Walī Allāh. Lahore: n.p., 1988.
• Kavak, Özgür. “Zor Zamanda Ālim Olmak: Şah Veliyyullah Dihlevî’nin Kendi Kaleminden Hayatı”. Dîvān İlmī Araştırmalar (December 2004), 117-145.
• Kavak, Özgür. “Tecdîd mi, Yeniden İnşa mı? Şah Veliyyullah Dihlevî’den Muhammed İkbal’e Hind Alt-Kıtasında İctihad ve Taklide Farklı Yaklaşımlar?”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 17 (2011), 193-206.
• Kubbealtı Lugatı. "MÜKĀBERE". Access 25 March 2024. https://lugatim.com/s/m%C3%BCkabere
• Öztürk, Güneş. el-Fevzu’l-Kebir Bağlamında Şah Veliyyullah Dihlevî’nin Ulûmu’l-Kur’an Anlayışı. Konya: Selçuk University, Institute of Social Sciences, Master's Thesis, 2006.
• Siyālkūtī, M. Beşir. The Life and Call of Imam al-Mujaddid al-Muhaddith al-Shāh Walī Allāh al-Dihlawī. Beirut: n.p., 1999.