Ta’līf, Jam‘, or Intikhāb? An Analysis of the Nature of the Work Jam‘u’l-fusūl wa-l-fawāid Attributed to Muhammad al-Trabzonī al-Madanī

Year 2025, Volume: 12 Issue: 1, 311 - 325, 30.06.2025

Kadir Gömbeyaz

https://doi.org/10.33718/tid.1648411

Abstract

Muhammad al-Trabzonī al-Madanī (d. 1200/1786) is recognized as a prolific scholar to whom numerous works have been attributed. An examination of manuscripts bearing his signature reveals that, in addition to his original authored works, he was engaged in various forms of scholarly writing. These include copying manuscripts (istinsākh), comparing the copies he produced with previously copied versions to obtain an accurate text (muqābala), compiling or selecting content from various sources (jam‘), abridging works (intikhāb and ikhtisār), and writing commentaries and glosses on some texts. However, this diversity in his scholarly activities sometimes leads to the mistaken inclusion of copied, compiled, or abridged works in the list of his original authored works. Therefore, meticulous research on the works attributed to al-Trabzonī is essential for creating an accurate list of his works. This article investigates whether a work listed under al-Trabzonī’s name as ‘Jam‘ al-fusūl wa-l-fawāid’ and more specifically under the category of his works on sīrah—is an original composition by al-Trabzonī or merely a compilation (jam‘) or a selection (muntakhab) from other sources. The study concludes with a recommendation for correction in the list of al-Trabzonī's works, identifying Jam‘ al-fusūl wa-l-abwāb wa-l-fawāid not as an original work but as a selection derived from parts of al-Sālihī’s Subul al-hudā, with few exceptions. This situation is not unique to Jam‘ al-fusūl wa-l-abwāb wa-l-fawāid, as similar considerations apply to other works attributed to al-Trabzonī. Consequently, this study underscores the necessity of conducting a meticulous and detailed examination of al-Trabzonī’s works, with a focus on distinguishing between his original works, selections, abridgements, and copied texts, by categorizing them under specific subheadings.

Keywords

Siyar, Muhammad al-Trabzonī al-Madanī, Intihāb, Ihtisār, Jam‘ al-fusūl wa-l-abwāb wa-l-fawāid.

Te’lif Mi, Cem‘ Mi, İntihâb Mı? Muhammed et-Trabzonî el-Medenî’ye Nispet Edilen Cem‘u’l-fusûl ve’l-fevâid Adlı Eserin Türü ve Aidiyeti Üzerine Bir Değerlendirme

Abstract

Muhammed et-Trabzonî el-Medenî (ö. 1200/1786) kendisine pek çok eser nispet edilen velûd bir âlimdir. Kaleminden çıkan nüshalara bakıldığında özgün telif eserlerinin yanı sıra bazı el yazma eserlerin bir nüshasını çıkarma (istinsâh), nüshasını çıkardığı eserin daha önce istinsah edilen nüshaları ile karşılaştırarak (mukâbele) sahih bir nüsha elde etme, çeşitli eserlerden derleme (cem‘ veya intihâb) veyahut da özetleme (ihtisâr) türü çalışmalar çıkarma, bazı eserlere şerh ve hâşiye yazma gibi pek çok yazım türü ile meşgul olduğu görülmektedir. Ancak bu çeşitlilik kimi zaman istinsâh ettiği veya derleme, ihtisâr veya intihâb ettiği eserlerin özgün telif eserleri gibi muamele görmesine ve onun eserleri listesine dahil edilmesine yol açabilmektedir. Bu noktada Trabzonî’ye nispet edilen eserler üzerine titiz araştırmaların gerçekleştirilmesi sağlıklı bir eser listesi için elzemdir. İşte bu yazı, Trabzonî’nin eserlerini listelemeye çalışan çalışmaların bir kısmında onun ‘eserleri’ veya daha özelde ‘siyer ile ilgili eserleri’ başlığı altında zikredilen ve ‘Cem‘u’l-fusûl ve’l-fevâid’ adıyla kaydedilen eserin Trabzonî’nin kaleme aldığı özgün bir eser (te’lîf) mi yoksa birden fazla eserden yapılmış bir derleme (cem‘) mi yoksa tek bir eserden oluşturulmuş bir seçki (müntehab) mi olduğunu soruşturmakta, ulaştığı netice ile Trabzonî’nin eserleri listesinde bir tashih önerisinde bulunmaktadır. Buna göre Cem‘u’l-fusûl ve’l-ebvâb ve’l-fevâid Trabzonî’nin özgün bir eseri olmayıp, -istisnaî durumlar göz ardı edildiğinde- Sâlihî’nin Sübülü’l-Hüdâ’sının bir kısmından yaptığı bir intihâb çalışmasıdır. Benzer durum yalnızca Cem‘u’l-fusûl ve’l-ebvâb ve’l-fevâid ile sınırlı olmayıp, Trabzonî’nin özgün eserleri listesinde zikredilen diğer eserlerinin bazısı için de geçerlidir. O nedenle, bu çalışma Trabzonî’nin eserlerine dair titiz ve detaylı bir çalışmanın yapılmasının önemine vurgu yapmakta; bu yapılırken de özgün eserleri, intihâb ve ihtisârları, istinsâh ve mukâbeleleri gibi alt başlıkların açılmasının gerekliliğine de işaret etmek istemektedir.

Keywords

Siyer, Muhammed et-Trabzonî el-Medenî, İntihâb, İhtisâr, Cem‘u’l-fusûl ve’l-ebvâb ve’l-fevâid.

Ethical Statement

Bu makale, 17-18 Ekim 2024 tarihleri arasında gerçekleştirilen Geçmişten Günümüze Trabzon'da Dinî Hayat Sempozyumu’nda sözlü olarak sunulan ve basılmayan aynı adlı tebliğin içeriği geliştirilerek ve kısmen değiştirilerek üretilmiş halidir. Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

References

• Ahmed, Mustafa Kamil – Zâfir Hayrullah Cemîl. “Ruseyliyye fî mâ yete‘addâ ve lâ yete‘addâ li’t-Trabzonî (t. 1200) (Dirâse ve tahkîk)”. Mecelletü Câmi‘ati’l-Enbâr li-Lügât ve’l-Âdâb 26 (2018), 25-53.
• Aydın, Emin. Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin (v. 1200/1786) ‘ed-Dürerü’s-semîne’ Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Barca, İbrahim. “Çeviri Eleştiriciliğine Uygulamalı Bir Örnek Olarak eş-Şâmî’nin “Sübülü’l-Hüdâ ve’r-Reşâd fî Sîreti Hayri’l-İbâd” Adlı Eserinin Türkçe Çevirisinin Eleştirisi”. Şarkiyat 24/1 (2024), 1-32.
• Benli, Ali. “Muhammed el-Medenî et-Trabzûnî ve Risâle fî beyâni’l-ezdâd’ı”. Eskiyeni 31 (Güz 2015), 147-172.
• Benli, Ali. “Trabzonî, Mehmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/304-305. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Demirci, Selim. “Muhammed b. Mahmûd et-Trabzonî el-Medenî’nin Hadisle İlgili Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri (Osmanlı Dönemi). ed. Süleyman Gür, Ahmet C. Karaca. 445-463. İstanbul: Ensar Yayınları, 2023.
• Dugaym, Mahmûd es-Seyyid. “el-Mahtûtâtu’lletî kâbelehâ’ş-Şeyh et-Trabzonî el-Medenî ve sahhahahâ”, el-Hayât (10.09.2009), https://www.sauress.com/alhayat/55188 (erişim 31.08.2024).
• Dugaym, Mahmûd es-Seyyid. “el-Mahtûtâtü’l-mevcûde fî mektebeti’s-Süleymâniye velletî intehabehâ el-Medenî ev istinsehahâ”, https://www.sauress.com/alhayat/55826 (erişim 31.08.2024).
• Dugaym, Mahmûd es-Seyyid. “eş-Şeyh Muhammed et-Trabzonî el-Medenî fî rıhletihi ile’ş-Şâm ve Mısr”. el-Hayât (2009), https://www.sauress.com/alhayat/53354 (erişim 30.08.2024).
• Dugaym, Mahmûd es-Seyyid. “Müellefâtu Hasen et-Trabzonî el-Matbû‘a ve’l-mahtûta”, el-Hayât (07.09.2009), https://www.sauress.com/alhayat/54270 (erişim 30.08.2024).
• Durmuş, İsmail. “Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/57-59. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Ergin, Ali Şakir. “Hafâcî, Şehâbeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/72-73. İstanbul: TDV Yasyınları, 1997.
• Erol, İbrahim. “Muhammed b. Mahmûd et-Trabzonî el-Medenî’nin Siyerle İlgili Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri (Osmanlı Dönemi). ed. Süleyman Gür, Ahmet C. Karaca. 494-497. İstanbul: Ensar Yayınları, 2023.
• Ertürk, Zekeriya. Mehmet Medenî et-Trabzonî Efendi’nin ‘el-İthâfâtü’s-seniyye fi’l-ehâdisi’l-kudsiyye’ Adlı Eserinin Birinci Bölümünün Tahkik, Tahric ve Tercümesi. Bayburt: Bayburt Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Hafâcî, Şihâbüddîn Muhammed b. Ömer el-. Hâşiyetü’ş-Şihâb el-müsemmât İnâyetü’l-Kâdî ve kifâyetü’r-râdî alâ Tefsîri’l-Beydâvî. 10 cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts..
• Gömbeyaz, Kadir. “Ebeveyn-i Resûl Meselesine Özgün Yaklaşımlar: İbrahim el-Halebî’ye (ö. 956/1549) Nispet Edilen Bir Risalenin Neşri ve Analizi”. Bilimname 38/2 (2019), 57-81, doi: http://dx.doi.org/10.28949/bilimname.592278.
• Kârî, Ali b. Sultan Muhammed el-. Edilletü mu‘tekad Ebî Hanîfeti’l-a‘zam fî ebeveyi’r-Resûl aleyhi’s-salâtu ve’s-selâm. thk. Meşhûr b. Hasen b. Selmân. Medine: Mektebetü’l-Gurabâi’l-Eseriyye, 1413/1993.
• Kâtib Çelebî. Keşfü’z-zünûn an esâmî’l-kütüb ve’l-fünûn. Tsh. M. Şerefettin Yaltkaya – Kilisli Rifat Bilge. 2 cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1972.
• Kâtib Çelebi. Mîzânü’l-Hak fî ihtiyâri’l-ehakk: İslam’da Tenkid ve Tartışma Usulü. açıklamalarla sadeleştiren: Süleyman Uludağ - Mustafa Kara. İstanbul: Marifet Yayınları, 1990.
• Keskin, Mustafa. “Şihâbüddîn el-Hafâcî: Hayatı, İlmi Şahsiyeti ve Eserleri”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2016), 101-130.
• Kılıç, Uğur. Muhammed el-Medenî’nin Risâle fî beyânî mâ vaka‘a mine’l-evhâm fi Sıhahi’l-Cevherî Adlı Eserinin Edisyon Kritiği. Bayburt: Bayburt Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Koç, Fatma Esmanur – Koç, Emine Esranur. “Yazma Eserlere Düştüğü Notlar Çerçevesinde Muhammed et-Trabzonî’nin Musahhih ve Okur Yönü”. Trabzon İlahiyat Dergisi 11/Özel Sayı (Kasım 2024), 29-49.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Şâmî, Şemseddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/330-331. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Öztürk, Eyüp. “Mehmed Medenî et-Trabzonî ve Tekfirci Söyleme Karşı İtirazları”. 1. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı I-II (8-10 Ekim 2015). ed. Şenol Saylan – Betül Saylan. 1/407-418. İstanbul: Değişim Yay. 2016.
• Sâlihî, Muhammed b. Yûsuf eş-Şâmî. Sübülü’l-Hüdâ ve’r-reşâd fî sîreti hayri’l-ibâd. thk. Mustafa Abdülvâhid. 2 cilt. Kâhire: el-Meclisü'l-A‘lâ li’ş-Şüûni'l-İslâmiyye, 1418/1997.
• Saylan, Şenol. “Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin Hayatı ve Eserleri”. Trabzonlu Müellifler ve Eserleri (Osmanlı Dönemi). Ed. Süleyman Gür, Ahmet C. Karaca. İstanbul: Ensar Yayınları, 2023. 423-438.
• Saylan, Şenol. “Tütün Kullanma Meselesi Üzerinden Tekfirci Söyleme Bir Reddiye: Muhammed et-Trabzonî’nin Hâdi’l-‘Umyi ilâ Câddeti’t-Tarîk Adlı Risalesi (İnceleme-Tahkik)”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 12 (Aralık 2023), 189-290.
• Sezer, Mustafa. “Geç Dönem Siyer Eserlerinden Sübülü’l-hüdâ’da Nübüvvet Öncesi Delâil ve İrhâsât Anlatımlarından Örnekler”. Hadis ve Siyer Araştırmaları 8/1 (2022), 47-65.
• Sula, Murat. “Muhammed b. Mahmûd b. Salih b. Hasan et-Trabzûnî el-Medenî ve Ruseyliyetun fî beyân al-alfâı’l-letî yestevî fîha’l-mufredu ve’l-musennâ ve’l-cem’u ve’l-muzekker ve’l-muennes İsimli Risalesi”. Dokuz Eylül Üniv İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (2010), 77-110.
• Şeğğâle, Abdulkâdir Abdulhakîm. Muhammed el-Medenî (1200/1786)’nin ‘el-İthâfâtu’s-seniyye fi’l-ahâdisi’l-kudsiyye’ Adlı Eserinin Tahkîki. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmûd el-Medenî. Cem‘u’l-fusûl ve’l-fevâid. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, 1050/1, 1b-78a.
• Uzun, Mustafa. “Müntehabât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/28-29. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Uzun, Nihat. İslam Tefsir Geleneğinde Muhalefet ve Eleştiri: Şihâbuddîn el-Hafâcî’nin el-Beydâvî’ye Eleştirileri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Yıldırım, Sefer – Irmak, Mustafa. “Mehmed et-Trabzonî ve ‘Ucâletu’z-zâd fî şerh-i Zuhri’l-me‘âd fî mu‘ârazati Bânet Su‘âd Adlı Eseri”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2022), 82-103.
• Yıldırım, Sefer. Mehmed et-Trabzonî’nin ‘Ucâletü’z-zâd fî şerhi Zuhri’l-me‘âd fî mu‘ârazati bânet su‘âd’ Adlı Eseri (İnceleme ve Tahkik). Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.