Alevi Tarihyazımı Üzerine

Year 2021, Issue: 99, 245 - 266, 06.09.2021

Eray Yılmaz

Abstract

Türkiye’de Alevilik araştırmaları 19. yüzyılda şarkiyatçılar ve misyonerler tarafından başlatıldı. Şarkiyatçı ve misyonerler Alevileri Hristiyanlarla benzerlikleri çerçevesinde araştırdı ve değerlendirdiler. Onlara göre Aleviler Hristiyan kökenden gelmiş, süreç içinde çeşitli etkilerle Alevileşmişlerdi. Şarkiyatçı ve misyonerlerin ardından II. Meşrutiyet yıllarında İttihatçı çevrenin aydınlarından Mehmet Fuad Köprülü Türkçü bir tepkiyle yeni bir paradigma inşa etti. Köprülü’nün paradigması bir bakıma şarkiyatçı ve misyonerlerin tezlerine karşı Alevilerin Türk kökenine işaret etmiş, onları Hristiyan köken iddiasından uzaklaştırmış, Alevileri Türk kimliği altında Hacı Bektaş’tan Ahmet Yesevi’ye uzanan bir hat üzerinden Orta Asya kökene bağlamıştır. Köprülü paradigması uzun süre Alevi araştırmalarındaki hakimiyetini korudu. 1990’ların başında Köprülü’nün Türkçü tezlerine karşı Kürt tepkisi ortaya çıktı. İlk defa Cemşid Bender Alevilerin aslında Kürt kökenli olduğu tezini ortaya atmış, Aleviliğin kökenini Kürt uygarlığında aramak gerektiğini ileri sürmüştür. 1990’lara veya belki de 2000’li yıllara kadar Alevilik araştırmaları büyük oranda köken araştırmaları biçiminde sürdürüldü. 2000’li yıllardaysa Alevilik araştırmacıları şarkiyatçıların çizgilerini saptadığı alanı genişletti, başka sorular sormaya, başka kaynaklara işaret etmeye, meseleyi başka bir biçimde görmeye gayret etti. Bu makale 19. yüzyıldan bu yana Alevi araştırmalarına dair ana kaynaklara ve ana görüşlere yer veren çok kısa bir döküm yapmakla birlikte söz konusu dökümün esas temalarını açığa çıkarmak ve bu alana dair birtakım önerilerde bulunmak istemektedir.

Keywords

Alevi Tarihyazımı, Alevi ve Bektaşi Tarihyazımı, Kızılbaş Tarihyazımı, Köprülü Paradigması

On Alevi Historiography

Abstract

Alevism studies in Turkey was initiated by orientalists and missionaries in the 19th century. Orientalists and missionaries evaluated Alevis in terms of their similarity with Christians. According to them, Alevis came from Christian origin and became Alevis with various effects in the process. After the orientalists and missionaries, the Second Constitutional Monarchy during Mehmet Fuad Köprülü, one of the intellectuals of the Unionists the Committee of Union and Progress , built a new paradigm with a Turkist reaction. Köprülü’s paradigm, in a way, pointed to the Turkish origin of the Alevis against the theses of the orientalists and missionaries, distancing them from the claim of Christian origin, and linking the Alevis under the Turkish identity to the Central Asian routes through a line from Hacı Bektaş to Ahmet Yesevi. In the early 1990s, a Kurdish reaction against Köprülü’s Turkist thesis arose. For the first time, Cemşid Bender expressed the thesis that Alevis were actually of Kurdish origin, and claimed that the origin of Alevism should be found in Kurdish civilization. Until the 1990s, or perhaps the 2000s, Alevism studies continued, largely in the form of origin studies. In the 2000s, Alevism researchers expanded the area where the orientalists had determined their lines, tried to ask other questions, point out other sources, and see the issue in a different way. Although this article provides a very brief breakdown of the main sources and main views on Alevi studies since the 19th century, it aims to reveal the main themes of the breakdown and make some suggestions on this field.

Keywords

Alevi Historiography, Alevi and Bektashi Historiography, Qizilbash Historiography, Köprülü Paradigm.

References

• 19. Yüzyılda Alman Şarkiyatçıların Bektaşilik Serüveni (2013). Çev. ve Yay. Haz. İlhami Yazgan, 2013.
• Ahmed Rıfkı. (2013). Bektâşi Sırrı I-II. Haz. Mahmut Yücer. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Atalay, Besim. (2015). Bektaşilik ve Edebiyatı. Haz. Gürol Pehlivan. Ankara: Ötüken Neşriyat.
• Aydın, Suavi. (2015). “Sunuş: bir Etno-Dinsel Kimlik Olarak Alevilik”. Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik. Der. Yalçın Çakmak-İmran Gürtaş. İstanbul: İletişim Yayınları, 11-32.
• Bayrak, Mehmet. (2014). Kürt ve Alevi Tarihinde Tabular Yıkılırken. Ankara: Özge Yayınları.
• --. (2004). Ortaçağdan Modern Çağa Alevilik. Ankara: Özge Yayınları.
• Bender, Cemşid. (1993). Kürt Uygarlığında Alevilik. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Birdoğan, Nejat. (1994). İttihat ve Terakki’nin Alevilik-Bektaşilik Araştırması (Baha Sait Bey). İstanbul: Berfin Yayınları.
• Birge, John Kingsley. (1991). Bektaşilik Tarihi. Çev. Reha Çamuroğlu, İstanbul: Ant Yayınları.
• Bruinessen, Martin van. (2016). Kürtlük, Türklük, Alevîlik. Çev. Hakan Yurdakul. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Bulut, Faik. (1997). Ali’siz Alevilik. Ankara: Doruk Yayınları.
• Danacıoğlu, Esra. (1999-2000). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Board Okulları ve Ermeniler”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 3, 131- 145.
• Dressler, Markus. (2016). Türk Aleviliğinin İnşası, Oryantalizm, Tarihçilik, Milliyetçilik ve Din Yazımı. Çev. Defne Orhun, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Ertan, Mehmet. (2017). Aleviliğin Politikleşme Süreci, Kimlik Siyasetinin Kısıtlılıkları ve İmkânları. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Gezik, Erdal. (2014). Alevi Kürtler. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Haslok, F.R. (2015). Bektaşilik Tedkikleri, çev. Ragıp Hulusi, Ankara: Kurgan Edebiyat.
• Karakaya-Stump, Ayfer. (2016). Vefailik, Bektaşilik, Kızılbaşlık, Alevi Kaynaklarını, Tarihini ve Tarihyazımını Yeniden Düşünmek. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Karamustafa, Ahmet T. (2019). Tanrı’nın Kuraltanımaz Kulları İslam Dünyasında Derviş Toplulukları. Çev. Ruşen Sezer. İstanbul: YKY.
• Keiser, Hans-Lukas. (2018). Iskalanmış Barış. Çev. Atilla Dirim. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kırşehirlioğlu, E. (1963). Türkiye’de Misyoner Faaliyetleri. İstanbul: Bedir Kitabevi.
• Kocabaşoğlu, Uygur. (ty.). Anadolu’daki Amerika 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları. Yy.: Arba Yayınları.
• Köprülü Mehmet Fuad. (2016a). Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu. İstanbul: Alfa Yayınları.
• --. (2005). Anadolu’da İslamiyet. Ankara: Akçağ Yayınları.
• --. (2016b). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Melikoff, Iréne. (2015). Uyur İdik Uyardılar, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. Çev. Turan Alptekin. İstanbul: Demos Basım.
• --. (1998). Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. Çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• Ocak, Ahmet Y. (2011). Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• --. (2014). Babailer İsyanı. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Öz, Baki. (2008). Alevilik Nedir?. İstanbul: Der Yayınları.
• Sancar, Necdet. (2013). Alevilerin Siyasi Tarihi 1300-1971. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Şener, Cemal. (1994). Alevilik Olayı, Toplumsal Bir Başkaldırının Kısa Tarihçesi. İstanbul: Ant Yayınları.
• Tamur Danacıoğlu, Esra. (2006). “Karşılaştırmalı Bir Perspektiften 19. Yüzyılda Çin ve Osmanlı İmparatorluğu’nda Protestan Misyoner Faaliyetler”. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 5, 3-20.
• Ülken, Hilmi Ziya. (2019). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Vahapoğlu, Hidayet. (1997). Osmanlı’dan Günümüze Azınlık ve Yabancı Okulları. İstanbul: MEB.
• Yaman, Ali. (2012). Alevilik & Kızılbaşlık Tarihi. İstanbul: Nokta Kitap.
• Yıldırım, Rıza. (2015). “Bektaşi Kime Derler, ‘Bektaşi’ Kavramının Kapsamı ve Sınırları Üzerine Tarihsel Bir Analiz Denemesi”. Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik. Der. Yalçın Çakmak-İmran Gürtaş. İstanbul: İletişim Yayınları, s. 71-108.
• --. (2017). Aleviliğin Doğuşu, Kızılbaş Sufiliğinin Toplumsal ve Siyasal Temelleri 1300-1501. Çev. Barış Yıldırım, İstanbul: İletişim Yayınları.
• --. (2019). Hacı Bektaş Veli’den Balım Sultan’a Bektaşiliğin Doğuşu. İstanbul: İletişim Yayınları.
• --. (2020). Menâkıb-ı Evliya (Buyruk), Tarihsel Arka Plan, Metin Analizi, EdisyonKritik Metin. İstanbul: YKY.
• Zelyut, Rıza. (1992). Öz Kaynaklarına Göre Alevilik. İstanbul: Yön Yayıncılık.