YENİÇERİ KIRIMI, BEKTAŞİ TEKKESİNİN TASFİYESİ VE TARİH DERS KİTAPLARINDA OSMANLI KİMLİĞİ 1826-1908

Year 2016, Issue: 79, 111 - 128, 24.10.2016

Eray Yılmaz

Abstract

19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin yaşadığı toprak kayıpları ve milliyetçi hareketler, Osmanlı Devlet adamlarını merkeziyetçiliğe ve yeni bir kimlik politikasını öne alan modernleşme çabasına sürüklemiştir. Özellikle 1826’da yaşanan Yeniçeri Kırımının ardından, Bektaşi Tekkesi tasfiye edilmiş, böylece Müslüman toplum, Osmanlı iktidarı tarafından, Sünni İslam’a dayanan tekçi bir anlayışla inşa edilmeye çalışılmıştır. Yeni kimlik politikalarında şüphesiz en etkili araç kamu okulları olmuş, yeni okullar, öğretmenler ve ders müfredatı vasıtasıyla modern bir kimlik politikası uygulanmıştır. Bu makalede, 1826’dan sonra gerçekleşen kimlik politikası, kamu okullarında 1869’dan 1908’e kadar okutulan tarih ders kitaplarının çözümlenmesi ve yorumlanması üzerinden değerlendirilmektedir. Makalede öncelikle ve kısaca Yeniçeri-Bektaşi ilişkileri, Bektaşilerin neden tasfiye edildiği ve yeni kimlik politikalarının hazırlıkları üzerinde durulmakta, ardından daha geniş bir biçimde kamu okullarında tarih dersleri vasıtasıyla nasıl bir kimlik inşa edildiği değerlendirilmektedir. Sonuç itibariyle görülmektedir ki merkeziyetçiliğe dayanan Osmanlı modernleşmesi, Sünni-İslam ve Türk köken unsurlarını modern kimliğin iki önemli unsuru haline getirmiş, böylece Bektaşi-Kızılbaş kitleleri asimile etmeye çalışmıştır.

Keywords

Osmanlı kimliği, yeniçeri kırımı, Bektaşi, kızılbaş, Osmanlı tarih ders kitapları

JANISSARY SLAUGHTER, LIQUIDATION OF BEKTASHI LODGE AND OTTOMAN IDENTITY IN HISTORY TEXTBOOKS 1826-1908

Abstract

In the 19th century, the soil loss of Ottoman Empire and nationalist movements persuaded the Ottoman state officials for centralization and modernization efforts in which the policy for a new identity was prominent. Especially after the janissary slaughter in 1826, Bektashi Lodge was liquidated and therefore the Muslim community was tried to be constructed with a singular understanding depending on Sunni Islam. In new identity policies, undoubtedly the best tool was public schools and a modern identity policy was applied through new schools, teachers and syllabus. In this paper, the identity policy realized after 1826 was evaluated through resolution and interpretation of the textbooks used between 1869-1908. In the paper, first of all and briefly, Janissary-Bektashi relations, the reason why the Bektashis were closed and preparations for new identity were handled and after that the identity constructed through history lessons in public schools will be evaluated from a broader point of view. As a result, it is observed that the Ottoman modernization based on centralization made Sunni Islam and Turkish origin the two important elements of modern identity and accordingly tried to assimilate the Bektashi- Qizilbash groups

Keywords

Ottoman identity, Janissary slaughter, Bektashi, Qizilbash, Ottoman history textbooks

References

• BOA, Y.A.HUS.00462.00044.001, 8 Ramazan 1321/28 Kasım 1903. BOA, Y.A. HUS.00462.00044.002, 8 Ramazan 1321/28 Kasım 1903. BOA, MF.MKT.00848.00062.001/002, 26 Muharrem 1323/ 2 Nisan 1905. BOA, Y.PRK.UM.80/45. 12 Eylül 1323/25 Eylül 1907.
• ABDURRAHMAN ŞEREF. (1315 [1897-1898]). Fezleke-yi Tarih-i Devlet-i Osmaniyye. İstanbul: Karabet Matbaası.
• ABDURRAHMAN ŞEREF. (1315[1897-1898]). Tarih-i Devlet-i Osmaniyye. c. 1, 2. bs. İstanbul: Karabet Matbaası.
• AHMED VEFİK. (1302 [1884/1885]). Fezleke-yi Tarih-i Osmanî. İstanbul: Tercüman-ı Efkâr Matbaası.
• ALİ CEVAD. (1314 [1896-1897]). Muhtasar Tarih-i Osmanî. Dersaadet: Kasbar Matbaası.
• İBRAHİM HAKKI ve MEHMED AZMİ. (1323 [1905-1906]). Muhtasar Osmanlı Tarihi. 4. bs. İstanbul: Karabet Matbaası.
• SELİM SABİT. (yy. 1295 [1878]). Muhtasar Tarih-i Osmanî.
• AHMED CEVDET PAŞA. (1974). Tarih-i Cevdet, Osmanlı tarihi. Sadeleştiren: Tevfik Temelkuran, c. 12, Ankara: Üçdal Neşriyat.
• AHMED LÜTFİ EFENDİ. (1999). Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi tarihi 1. Eski Yazıdan Aktaran: Ahmet Hezarfen, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, YKY 1999.
• AHMED VEFİK PAŞA. (2013). Hikmet-i tarih. Sadeleştiren ve Yayına Hazırlayan: Remzi Demir, Bilal Yurtoğlu, Ali Utku. Konya: Çizgi Kitabevi, 27-51.
• AHMET VEFİK PAŞA. (2011). Fezleke-yi tarih-i Osmanî, bir eski zaman ders kitabı. Yayına Hazırlayan: Şakir Babacan, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
• AKÜN, Ö. F. (1989). Ahmet Vefik Paşa. İslam ansiklopedisi. C. 2. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989, 151-157.
• BİRGE, J. K. (1991). Bektaşilik tarihi. Çeviren: Reha Çamuroğlu. İstanbul: ANT Yayınları.
• ÇAMUROĞLU, R. (1991). Yeniçeriliğin Bektaşiliği ve vaka-i şerriyyesi. İstanbul: ANT Yayınları.
• DOĞANAY, F. K. (2010). Rüşdiye mekteplerinde tarih dersi. Erzurum Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 25: 107-119.
• ES’AD EFENDİ. (2005). Üss-i zafer (yeniçeriliğin kaldırılmasına dair). Hazırlayan: Mehmet Arslan
• GOODWİN, G. (2008). Yeniçeriler. Çeviren: Derin Türkömer (üçüncü baskı). İstanbul: Doğan Kitap.
• IŞIK, Z. (2015). Osmanlı İmparatorluğu’nda eğitim-kültür politikaları yoluyla Bektaşilik ve kızılbaşlığı tasfiye girişimleri (1826 sonrası). Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 76: 31-53.
• İNALCIK, H. (2013). Kuruluş dönemi (1302-1481) Osmanlı sultanları (üçüncü baskı). İstanbul: İSAM Yayınları.
• KOÇU, R. E. (1964). Yeniçeriler. İstanbul: Koçu Yayınları.
• MADEN, F. (2012). Bektaşilerin serencamı. İstanbul: Kapı Yayınları.
• MELİKOFF, İ. (1998). Hacı Bektaş efsaneden gerçeğe. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• OCAK, A. Y. (2014). Babaîler isyanı, Aleviliğin tarihsel altyapısı yahut Anadolu’da İslâm-Türk heterodoksisinin teşekkülü. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• OCAK, A. Y. (2015). Alevî ve Bektaşi inançlarının İslam öncesi temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• ÖZEY, B. (2013). Bektaşilik-Yeniçeri Ocağı İlişkisi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi, SBR Temel İslam Bilimleri ABD, İslam Mezhepleri Tarihi BD, İstanbul.
• ÖZTÜRK, Y. N. (1998). Tarih boyunca Bektaşilik (beşinci baskı). İstanbul: Yeni Boyut Yayınları.
• SOMEL, S. A. (2010). Osmanlı’da eğitimin modernleşmesi (1839-1908), İslamlaşma, otokrasi ve disiplin. İstanbul: İletişim Yayınları.
• TİMUR, T. (1998). Osmanlı çalışmaları, ilkel feodalizmden yarı sömürge ekonomisine. Ankara: İmge Kitabevi.
• UZUNÇARŞILI, İ. H. (1988). Osmanlı devlet teşkilatında kapukulu ocakları: acemi ocağı ve yeniçeri ocağı. 1. C., (üçüncü baskı). Ankara: TTK.
• ÜSTÜN, K. (2002). Rethinking Vaka-i Hayriye (The Auspicious Event): Elimination of the Janissaries on the Path to Modernization. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Bilkent Üniversitesi, Ekonomik ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• YILMAZ, E. (2015) Türkçe Çocuk Gazetelerinde Osmanlı Kimliği (Ahlak, İlim, Dil, Tarih ve Coğrafya 1869-1908). Yayınlanmamış Doktora Tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi, SBE, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Bölümü.