TARİHİ BİR GERÇEKLİK; CENGİZ HAN DESTANI VE KAZAK HANLARININ ŞECERESİ

Year 2025, Issue: 114, 293 - 306, 22.06.2025

Mukhtar Kozha , Zulfiya Muminova

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1416258

Abstract

Çalışmada, daha önce bilim camiası tarafından bilinmeyen, Kazakistan’ın Çimkent şehrinde bulunan, Arap harfli ve eski Türkçe olarak yazılan ‘Kıssa-i Cengiz Han’ adlı elyazmasının inceleme sonuçları açıklanmaktadır. Elyazması, 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyılın başlarında yaşayan Kazak Hanı Aliakbar’ın torunları tarafından korunmuştur.
‘Kıssa-i Cengiz Han’ elyazması bazen bir inceleme, defter veya destan olarak adlandırılır. Metinde geçen bilgiye göre eserin H. 1228/1813 yılında Aliakbar Sultan’ın emriyle Abdu Rahman Uzkandi tarafından Türkistan’da yazıldığı düşünülüyor. Eserdeki bilgilere göre yazar, Sırderya’nın orta kesimlerinde bulunan Uzgent’in (şimdiki Kazakistan’ın Kızılorda bölgesi) yerlisiydi. Rus ve Kazak tarihi verileri inceledikten sonra Aliakbar Sultan’ın, 19. yüzyılın başlarında Türkistan şehrini yöneten Tokay Han’ın küçük kardeşi olduğu tespit edilmiştir. Güney Kazakistan toprakları Kokand Hanlığı tarafından ele geçirildikten sonra, baskılara dayanamayan Kazaklar, 1858 yılında Aliakbar Sultan’ı Han olarak tahta çıkarıp Türkistan şehrini kurtarmaya çalışmışlardır.
‘Kıssa-i Cengiz Han’ elyazmasının metni, Cengiz Han’ın efsanevi şecere tarihi ile başlar ve Aliakbar’ın Türkistan’ı başkent yapan ataları olan Kazak Hanları ile biter. Makalede, ‘Kıssa-i Cengiz Han’ın elyazması birkaç bölüme ayrılarak incelenir. Elyazmasının ilk bölümü, Cengiz Han’ın şeceresi, Emir Temir hakkındaki destan, Altın Ordu Hanı Canibek ile Amet tarihinden oluşmaktadır. Bu bölümdeki efsaneler ve tarihi hikâyelerin, Altın Ordu’nun mirasçıları olan ve Türk dili konuşan Tatarlar, Başkurtlar ve Kazaklar arasında yayıldığı görülmektedir. H. 1228/1813 yılında Türkistan’da yazılmış olan ‘Kıssa-i Cengiz Han’ adlı elyazmasının yazarı; Cengiz Han’ın efsanevi ve folklorik karakterini anlatan bölümü ve yine ‘Hazreti Emir Temir Destanı’ ve ‘Canibek Han ile Amat’ adlı bölümleri 17. yüzyılın sonlarında yazılan ‘Defter-i Cengizname’ adlı tarihi bir eserden aldığı şeklindeki düşünce sunulmaktadır.
‘Kıssa-i Cengiz Han’ elyazması, folklor bilgileri ile antik ve modern Orta Doğu ve Orta Asya tarihindeki bir dizi seçkin şecereleri de içermektedir. Elyazmasında, eskideki Doğu’nun ünlü hükümdarlarının isimlerinden ve Farsça yazılmış tarihi eserlerin geleneğinden bahsedilmektedir. Aynı zamanda ‘Kıssa-i Cengiz Han’daki bilgilerin bir kısmı, ünlü Orta Asya tarihçisi Ebülgazi’nin ‘Şecere-i Türk’ adlı eseri ile uyumludur. Genel olarak Moğol, Türk hükümdarlarının şecereleri ile birlikte Cuçi soyundan gelen Şeybani hanları ve Kazak hanlarının şeceresinde de bazı farklılıklar vardır.
‘Kıssa-i Cengiz Han’ elyazmasında Türkistan’ı başkent yapan Kazak Hanları; Esim, Cangir, Tauke, Semeke, Seyit hakkında birçok bilgi başka hiçbir tarihsel veride bulunmamaktadır. İsfahan hükümdarının, Cungarlarla savaşan Tauke Han’a silah gönderdiği bilgisi, Kazak hanlarının mezar yerleriyle ilgili bilgiler oldukça ilginçtir ve modern tarih biliminde mevcut bazı görüşlerin eklenmesini ve değiştirilmesini gerektirir. Türkistan’da yazılan ‘Kıssa-i Cengiz Han’ elyazması, Eski Türk dilinde yazılmış en değerli tarihi belgelerden biridir.

Keywords

Orta Asya , Altın Ordu , Kazak Hanlığı , Cengiz Han , Emir Timur , Türkistan.

A HISTORIC REALITY; GENGHİS KHAN EPİC AND THE GENEALOGY OF THE KAZAKH KHANS

Abstract

In the article are explained the results of the examination of the manuscript called 'Kıssa-i Cengiz Khan' written in old Turkish with Arabic letters, found in Chimkent city of the Republic of Kazakhstan, which was not known to the scientific community before. The manuscript was preserved in the descendants of the Kazakh Khan Aliakbar, who lived in the late 18th and early 19th centuries.
The 'Kissa-i Genghis Khan' manuscript is sometimes referred to as a treatise, notebook or epic. According to the information in the text, it is thought that the work was written by Abdu Rahman Uzkandi in Turkestan in 1228 A.H. /1813 by the order of Aliakbar Sultan. According to the information in the work, the author was a native of Uzgent (now the Kızılorda region of Kazakhstan), located in the middle parts of Syrdarya. After examining the Russian and Kazakh historical data, it was determined that Aliakbar Sultan was the younger brother of Tokay Khan, who ruled the city of Turkestan in the early 19th century. After the lands of Southern Kazakhstan were captured by the Kokand Khanate, the Kazakhs, who could not stand their pressure, tried to save the city of Turkistan by enthroning Aliakbar Sultan as Khan in 1858.
The text of the 'Kissa-i Genghis Khan' manuscript begins with the legendary genealogy history of Genghis Khan and ends with the Kazakh Khans, whose ancestors made Turkestan the capital. In the article, the 'Kissa-i Genghis Khan' manuscript is analyzed by dividing it into several parts. The first part of the manuscript consists of the genealogy of Genghis Khan, the epic about Emir Temir, the history of the Golden Horde Khan Canibek and Amet. The legends and historical stories in this section show that they spread among the Turkic-speaking Tatars, Bashkirs and Kazakhs, the heirs of the Golden Horde. The author of the manuscript 'Kissa-i Genghis Khan', which was written in Turkestan in 1228/1813 A.H., took the chapters of Cengiz Khan, which tells about the legendary folklore character, the "Epic of Hazrat Emir Temir" and "Amat with Canibek Khan" from a historical work called "Defter-i Cengizname" written at the end of the 17th century.
The 'Kissa-i Genghis Khan' manuscript also contains folklore information and a number of outstanding genealogies from the ancient and modern history of the Middle East and Central Asia. In the manuscript, the names of the famous rulers of the ancient East and the tradition of historical works written in Persian are mentioned. At the same time, some of the information in the 'Kıssa-i Genghis Khan' is compatible with the famous Central Asian historian Ebülgazi's 'Şecere-i Türk' work. In general, along with the genealogies of Mongolian and Turkish rulers, there are some differences in the genealogy of the Shaybani khans from the Cuchi lineage and Kazakh khans.
In the 'Kıssa-i Genghis Khan' manuscript, a lot of information about the Kazakh Khans, Esim, Cangir, Tauke, Semeke, Seyit, who made Turkestan the capital, cannot be found in any other historical data. The information that the ruler of Isfahan sent weapons to Tauke Khan, who was fighting with the Cungars, the information about the burial places of the Kazakh khans is quite interesting and requires the addition and modification of some views in modern historical science. The 'Kissa-i Genghis Khan' manuscript written in Turkestan is one of the most valuable historical documents written in the Old Turkic language.

Keywords

Central Asia , Golden Horde , Kazakh Khanate , Genghis Khan , Tamerlane , Turkistan.

References

• Abilgazı. Türk şeceresi/kronikleri. Almatı, 1992.
• Abramzon, S. M. Kirgizı i ih etnogenetiçeskiye i istoriko-kulturnıye svyazi (Kırgızlar ve onların etnogenetik ve tarihi-kültürel bağları). Leningrad: 1971.
• Akishev, K. A. - K. M. Baypakov ve L. B. Erzakoviç. Drevniy Otrar. Antik Otrar. Almatı: Nauka, 1972.
• Avezov, M. Kazaktın avız adebiyeti / Kazak SSR tarihı (Kazak sözlü edebiyatı / Kazak SSCB Tarihi). Almatı: 1957.
• Bulyakov, İ. İ. İstoriçeskiye analogi “Daftar-I Çingizname”, Sokrovennogo skazaniya” mongolov I başkirskiye şejere / Problemı Vostokovedeniya (Tarihi bilgiler “Daftar-i Çingizname”, “Sokrovennogo skazaniya” Moğol ve Başkurt günlükleri / Doğu Çalışmalarının Sorunları). 2009. C. 2. S. 44. s.140-144.
• Grigoryev, F. P. ve diğer. Vvedeniye / Svod pamyatnikov istoriy i kulturı Turkestanskoy oblasti. Goroda Turkestan i Kentau (Giriş / Türkistan bölgesi tarih ve kültür anıtlarının özeti. Türkistan ve Kentau şehirleri). Almatı: 2018.
• Kallaur, V. A. Drevniye goroda, kreposti i kurganı po reke Sırdarye v vostoçnoy çasti Perovskogo uezda / Protokolı zasedaniy i soobşeniy çlenov Turkestanskogo krujka lyubiteley arheologiy. İstoriko-kulturnıye pamyatniki Kazahstana (Perovskaya ilçesinin doğu kesiminde Sırderya Nehri uzanan antik kentler, kaleler ve höyükler / Türkistan arkeoloji meraklıları üyelerinin oturum ve toplantı tutanakları. Kazakistan’ın tarihi ve kültürel anıtları). Türkistan: 2011. s. 239-246. Kaskabasov, S. - N. Smirnova N. ve E. Tursunova, Kazahskiy folklore v sobranii G. N. Potanina (G. N. Potanin derlemelerinde Kazak folkloru). Almatı: 1972.
• Kychanov, E. İ. Cengiz Han / Kunstkamera (Etnografik defterler). S.7. SPb., 1995. s. 5-20 Kireyev, F. H. ve V. Y. Basin. Kazahsko-russkiye otnoşeniya v XVII – XIX vekah (XVIII.-XIX. yüzyıllarda Kazak-Rus ilişkileri). Almatı: 1964.
• Kozha, M. ve Z. Zhandarbek. Şıngıshan men Kazak handarı turalı jana koljazba, Türkologiya (Cengiz Han ve Kazak hanları hakkında yeni elyazması) Türkoloji. 2015, S. 1. s.63-71.
• Kozha, M. - Z. Zhandarbek ve Z. Muminova, Kissa-Dastan Şıngıs Han ‘Koljazba Faksimilesi’ (Abdrahman Özkendi Nüshası). Almatı: Kazak Üniversiteti, 2020.
• Kozha, M. B. ve E. K. Muhammedulı. Kazak handarı. Ensiklopediyalık anıktamalık jinak (Kazak hanları. Açıklamalı Ansiklopedik mecmuası). Almatı: 2015.
• Kozha, M. ve Z. Zhandarbek. Naverşiye znameni i rukopis hana Aliakbara / Kazahi Evrazii: istoriya i kultura. Meteryalı Mejdunarodnoy nauçno-praktiçeskoy konferentsi, posvyaşşennoy 300-letyu goroda Omska i 150-letiyu A.N. Bukeyhanova (Omsk. 19-20
• oktyabrya 2016g.) Omsk, 2016 (Han Aliakbar’ın yabancı nişanları ve elyazması / Avrasya Kazakları: tarih ve kültür. Omsk şehrinin 300. ve A. Bökeyhanov’un 150. Yıldönümü Uluslararası bilimsel-pratik konferansı materyalleri). Omsk: 2016. s. 150-154.
• Kozhamkuli-bek Balhi. Tarihi Kıpçaki (Kıpçak’ın Tarihi). Almatı: 2017.
• Khudayberdiyev, Ş. Türik, kırğız-kazak ham handar şejiresi (Türk, Kırgız-Kazaklar ve hanların soyağacı). Almatı: 1991.
• Masson, M. E. Proşloye Taşkenta (Taşkent’in Mazisi). İzvestiya AN. Uz.SSR. Taşkent: 1954.
• Muminov, А. Katalog arabografiçeskih rukopisey muzeya-zapovednika “Azret-Sultan” v gorode Turkestan (Türkistan kentindeki “Hazreti Sultan” müze arşivin arabografik elyazmaları kataloğu). Türkistan: 1997.
• Müminov, A. İslamizatsiya i sakralnıye rodoslovnıye v Tsentralnoy Aziy (Orta Asya’da İslamlaşma ve Kutsal Şecere). Almatı-Bern-Taşkent-Bloomington: 2008.
• Nazarov, F. Zapiski o nekotorıh narodov i zemlyah Sredney Aziy (Orta Asya’nın bazı halkları ve toprakları hakkında notlar). 1968.
• Pisşulina, K. A. Kazahskoye hanstvo v XV.y. / İstoriya Kazahstana s drevneyşih vremen do naşih dney v 5 tomah. XV. Yüzyılda Kazak hanlığı (Eski çağlardan günümüze Kazakistan tarihi 5 ciltte). C. 2. Almatı: 1997.
• Pugachenkova, G. A. Mavzoley Kaldırgaç-biya (Kaldırgaç-biy Türbesi). İzvestiya AN Kaz. SSR. Mimari seriler. B.2. 1950.
• Raşid ad-din. Sbornik letopisey (Kronikler mecmuası). C. I. 2. Kitap, Moskova, 1952.
• Syzdykova, R. ve M. Koygeldiyev. Kadırgali biy Kosımulı ve tarihi mecmuası. Almatı: 1991. Sultankozhauly, M. Terme. Arnau. Almatı: 2010.
• Sultanov, T. İ. Podnyatıye na beloy koşme. Potomki Çingiz hana (Beyaz bir keçi üzerinde kaldırılanlar. Cengiz Han’ın torunları). Almatı, 2001.
• Shafigi M. - S. Sattarulı ve G. Abikova. Şınğıs han jane onın biyleri / Kazak jazbalarındagı handar şejiresi (Cengiz Han ve onun beyleri / Kazak yazıtlarında hanların kronolojisi). Almatı: 2015
• Şişman, B. Cengiznâme (Hazâ Kıssa-i Çingiz Hân). Samsun: Etüt Yayınları, 2009. Usmanov, M. A. Tatarskiye istoriçeskiye istoçniki XVII-XVIII vv. (Tatar tarihi kaynakları XVII. – XVIII. Yüzyıllar). Kazan: 1972.
• Yerofeyeva, İ. V. Kazahskiye hanı i hanskiye dinastiy v XVIII –seredine XIX vv. /Kultura i istoriya Tsentralnoy Azii I Kazahstana: Problemı i perspektivı issledovaniya. Materyalı k Letnemu Universitetu po istoriy I culture Tsentralnoy Aziy i Kazahstana. XVIII. ve XIX. yüzyılın ortalarında Kazak hanları ve han hanedanları (Orta Asya ve Kazakistan Kültür ve Tarihi: Sorunlar ve Araştırma Beklentileri. Orta Asya ve Kazakistan Yaz Üniversitesi Tarih ve Kültür Materyalleri). Almatı: 1997.
• Yerofeyeva, İ. V. Rodoslovnıye kazahskih hanov I Kozha XVIII-XIX vv. İstoriya, istoriyagrafiya, istoçniki (XVIII. ve XIX. yüzyıllarda Kazak hanları ve Kozha soyunun Soy ağacı. Tarih, tarih yazımı, kaynaklar). Almatı: 2003.
• Yerofeyeva, İ. V. ve B. T. Janayev. İstoriya Kazahstana v russkih istoçnikah XVI-XX vekah (XVI.-XX. yüzyıl Rus kaynaklarında Kazakistan tarihi). C. II. Almatı: 2005.
• Yerofeyeva İ. V. ve B. T. Janayev (a). İstoriya Kazahstana v persidskih istoçnikah. Farsça kaynaklarda Kazakistan tarihi. C. V. Almatı, 2007.
• Yerofeyeva, İ. V. ve B. T. Janayev (b). İstoriya Kazahstana v russkih istoçnikah XVI-XX vv. VI t. XVI.- XX. yüzyıl Rus kaynaklarında Kazakistan tarihi. Cilt VI. Almatı: Dike Press, 2007.
• Yerofeyeva İ. V. Geografiçeskiye kartı XVIII veka kak istoçnik po istoriy, etnografiy I istoriçeskoy toponimike Kazahstana / istoriya Kazahstana v dokumentah I materiyalah. Almanah (Kazakistan’ın tarihi, etnografyası ve tarihi toponimik kaynağı olarak XVIII. yüzyılın coğrafi haritaları / Belge ve materyallerde Kazakistan Tarihi. Almanak). S. 1. Almatı: 2011. s. 330-357.
• Yerofeyeva, İ. V., B. T. Janayev ve İ. M. Samigulin. Putevıye dnevniki I zapiski rossiskih çinovnikov i issledovateley o Kazahskoy stepi XVIII sredinı XIX veka (Rus yetkililerin ve araştırmacıların XVIII. ve XIX. yüzyıl Kazak bozkırları hakkında seyahat günlükleri ve notları). Astana: 2012.
• Yerofeyeva, İ. V. İstoriçeskiye etapı islamizatsiy tyurkoyazıçnogo naseleniya Kazahstana / religiy Kazahstana i Tsentralnoy Aziy na Velikom Şelkovom puti (Kazakistan’ın Türkçe konuşan nüfusunun İslamlaşmasının tarihi aşamaları / Büyük İpek Yolu üzerinde Kazakistan ve Orta Asya Dinleri). Almatı: 2017. s. 61-70.
• Yezhenhanuly, B. Kazakstan tarihı turalı kıtay derektemeleri, 3 tom. Çin patşalık davirinin murağat kujattarı (Kazakistan tarihi ile ilgili Çin vakanameleri, 3. cilt. Çing Hanedanı’nın arşiv belgeleri). Almatı: 2006.
• Zhanayev, B. T. O sluhah i sobıtiyah v Sredney Aziy (Orta Asya’daki söylentiler ve olaylar hakkında). C. 1. Karagandı: 2016.
• Zhandarbek, Z. “Nasab-nama” nuskaları jane türik tarihı (“Nasab-nama” nüshaları ve Türk tarihi). Almatı: 2002.
• Zhandarbek, Z. ve M. Kozha. “Kissa dastan Çingiz han” – novıy istoçnik po istorii kazahskih hanstv / Ot Tyurkskogo elya k Kazahskomu hanstvu (“Kissa Destan Cengiz Han” - Kazak Hanlığı tarihi hakkında yeni bir kaynak / Türk İli’den Kazak Hanlığına). Moskova: 2015.
• Zhandarbek, Z. Kissa destan Çingiz han / “Türkistan – ruhaniyat besigi” Lingvo-ölketanu ensiklopediyası. Birinşi kitap (Kissa destan Çingiz han / “Türkistan - maneviyatın beşiği) Lingvo-yerelbilgiler ansiklopedisi. Birinci kitap. Nursultan: 2019.