ZAHİREDDİN MUHAMMED BÂBÜR ŞAH’IN ŞİİR TARZINDAKİ MENTORLARININ YARATICI ETKİSİ

Year 2025, Issue: 114, 479 - 496, 22.06.2025

Dilorom Salohiy

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1623170

Abstract

Bu makalede Ali Şîr Nevâî, Nizâmî-i Gencevî ve Zahireddin Muhammed Bâbür Şah’ın
sanatsal, estetik ve ideolojik ilkelerinin özellikleri incelenmiştir. Makalede büyük Türk
şairlerinin edebî mirasının ideolojik, tematik ve tür özgünlüğü tahlil etmektedir. Ayrıca
makalede Ali Şîr Nevâî’nin şiir üslubunun Bâbür Şah’ın yaratıcı yolunun oluşumundaki
etkisi araştırılmıştır. Makalede iki büyük düşünürün, dönemin sosyal hayatında büyük önem
taşıyan zamanlarının tasavvuf akımlarına karşı tutumu vurgulanmıştır. Ali Şîr Nevâî’nin
hümanist görüşleri, Bâbür’ün dünya görüşü çerçevesinde, kendi eserlerinde ve düşüncelerinde
yorumlanmıştır. Bâbür’e göre, halkın çektiği acı karşısında en önde gelen değer, vatanseverlik
ve ülkenin baskınlardan korunmasıdır. Her şairin, akıl hocasının yaratıcı ilkelerini kendi
tarzında algıladığını ve takip ettiğini, ideolojik kavramını kendi sosyal tabakasının çıkarlarına
dayanarak yarattığını belirtmek önemlidir. Babür, XVI. Yüzyıl Türk aristokrasisinin bir
temsilcisiydi. Lirik kahramanlarının imajı, bu aristokrasinin ruhunu, hayallerini ve özlemlerini
yansıtmaktadır.
Nizâmî-i Gencevî’nin Bâbürname ve Penc Genc adlı eserlerinde fütüvvetin, yani Gençlik
halkının niteliklerinin doğrudan müellifin kişiliğine yansıdığı söylenebilir. Nizâmî-i Gencevî
ve Bâbür, oğullarına ahlaki davranışları öğretmek amacıyla şiir biçiminde öğütler yazarken,
bu eserleriyle Ortaçağ Doğu’sunda yaygın olarak bilinen iki Sûfî hareket olan ‘Ahi’ ve
‘Nakşibendî’ tarikatlarının doktrinleri hakkında da bir fikir vermektedir. Büyük bilim adamları,
manevi ve mistik fikirlerini sanatsal imgeler, semboller ve metaforlar kullanarak soyut bir
biçimde yansıtırlar.
Nakşibendiye tarikatının ünlü öğreticisi Hoca Ahrar Velî’nin Validiye adlı mensur eserini
Farsça’dan Türkçe’ye şiirsel bir dille çeviren Bâbür, bu çeviriyle yalnızca Nakşibendiye
tarikatının tasavvuf eğitimine dair bilimsel ve felsefi görüşlerini Türkçe konuşan okurlara
aktarmakla kalmamış, aynı zamanda bu düşüncelerin yaygınlaşmasına ve halkın manevi
gelişimine de büyük katkı sağlamıştır. Bu yönüyle, Bâbür Şah’ın ilgili çalışmadaki rolü, onun
tasavvufi düşünceye verdiği önemin somut bir göstergesi olmuştur

Keywords

Etki , akıl hocası , epik şiir , gerçek hayat , insanlık , sanatsal gelenekler , kompozisyon , imge , olay örgüsü , güfte , gazel , “tadridge” , fular , devlet adamı.

Ethical Statement

Etik beyan ilkelerine uyulmuştur.

THE CREATIVE INFLUENCE OF ZAKHIRUDDIN MUHAMMAD BABUR SHAH’S MENTORS IN POETIC STYLE

Abstract

This article examines the artistic, aesthetic, and ideological principles of Alisher Navoyi,
Nizami Ganjavi, and Zakhiruddin Muhammad Babur Shah. It analyzes the ideological, thematic,
and genre-specific originality of the literary heritage of these great Turkic poets. Additionally,
the study explores the influence of Alisher Navoyi’s poetic style on the formation of Babur
Shah’s creative path. The article highlights the attitudes of these two great thinkers toward the
Sufi movements of their time, which held significant importance in the social life of their era.
Alisher Navoyi’s humanist views are interpreted within Babur’s worldview, as reflected in his
works and ideas. According to Babur, in the face of the people’s suffering, the foremost values
are patriotism and the protection of the nation from invasions. It is important to note that each
poet perceived and followed the creative principles of his mentor in his own way, shaping his
ideological concepts based on the interests of his social class. Babur was a representative of the
16th-century Turkic aristocracy. The image of his lyrical heroes reflects the spirit, aspirations,
and dreams of this aristocracy.
In Baburnama and Panj Ganj, the influence of Nizami Ganjavi’s concept of futuwwah can
be seen, with the virtues of the “youth community” directly reflected in the author’s personality.
Both Nizami Ganjavi and Babur, in their poetic advice to their sons on moral conduct, also
provide insights into the doctrines of two Sufi movements that were widely known in medieval
Eastern society: The Ahi and Naqshbandi orders. Great scholars express their spiritual and
mystical ideas in an abstract manner through artistic imagery, symbols, and metaphors.
Babur, who translated the prose work Volidiya by the renowned Naqshbandi teacher Khoja
Ahrar Vali from Persian into Turkish in a poetic style, not only conveyed the scientific and
philosophical perspectives of Naqshbandi Sufi education to Turkish-speaking readers but also
contributed significantly to the dissemination of these ideas and the spiritual development of
society. In this regard, Babur Shah’s role in this work serves as a concrete indicator of his
commitment to Sufi thought.

Keywords

Influence , mentor , epic poetry , real life , humanity , artistic traditions , composition , image , plot , lyrics , ghazal , “tadridge” , kerchief , the statesman.

References

• Belinsky, Vissarion Grigoryevich. Sobraniye Sochineniy v 9 Tomakh. T. 3. Moskva: Khudozhestvennaya literatura, 1978.
• Bertels, Yevgeniy Eduardovich. Istoriya Persidsko-Tadzhikskoy Literatury. Moskva: Nauka, 1960.
• Bobur, Zakhiruddin Muhammad. Boburnoma. Toshkent: Ma’naviyat, 2004.
• Bobur, Zakhiruddin Muhammad. Devon. Toshkent: Sharq, 2004.
• Bobur, Zakhiruddin Muhammad. Mubayyin. Toshkent: Abdulla Qodiriy XMN, 2000.
• Bobur, Zakhiruddin Muhammad.Volidiyya. Toshkent: Yozuvchi, 1991.
• Dakhbediy, Makhdumi Agzam. Risolai Volidiya. Samarqand: Zarafshon, 2017.
• Encyclopedia of Zahiriddin Muhammad Bobur. Toshkent: Sharq, 2017.
• Gəncəvi, Nizami. Sobraniye Sochineniy v 3 Tomakh. T. 1. Baku, 1991.
• Gəncəvi, Nizami. Yeddi Gözəl. Bakı: Lider nəşriyyatı, 2004.
• Hasanov, Sayidbek. Boburning “Aruz Risolasi” Asari. Toshkent: Fan, 1981.
• Iskhokov, Yokubjon. Naqshbandiya Ta’limoti va O‘zbek Adabiyoti. Toshkent: Zarqalam, 2002.
• Iskhokov, Yokubjon. Navoiy Poetikasi. Toshkent: Fan, 1983.
• Komilov, Najmiddin. Ma’nolar Olamiga Safar. Toshkent: Tamaddun, 2012.
• Navoiy, Alisher. Mukammal Asarlar To‘plami. T. 1. Toshkent: Fan, 1987.
• Navoiy, Alisher. Mukammal Asarlar To‘plami. T. 2. Toshkent: Fan, 1987.
• Nizami, Gendzhevi. Leyli i Medzhnun. Moskva: Nauka, 1966.
• Qudratullayev, Hasan. Boburning Adabiy-Estetik Olami. Toshkent: Ma’naviyat, 2018.
• Salokhiy, Dilorom. Shayx Nizomiy Ma’rifati. Toshkent: Fan, 2023.
• Salohiy, Dilorom. Bobur Mirzo va Samarqand. Toshkent: Fan, 2024.
• Shaykhzoda, Maksud. Asarlar. T. 4. Toshkent: Badiiy adabiyot, 1972.
• Stebleva, Ija Vasilevna. Literaturnaya i Nauchnaya Deyatelnost Zahiriddina Mukhammada Babura. Moskva: Nauka, 1983.
• Valikhojayev, Boturhon. Mumtoz Siymolar. T. 2. Toshkent: Abdulla Qodiriy XMN, 2002.
• Vokhidov, Rahim. Biz Bilgan va Bilmagan Bobur. Buxoro, 1994.