MEHMED FUAD KÖPRÜLÜ VE IRÈNE MELİKOFF’UN ÇALIŞMALARINDA DİN VE DEVLETİN SEKÜLERLEŞTİRME İŞLEVİ

Year 2025, Issue: 115, 547 - 558, 21.09.2025

Murat Coşkuner

Abstract

Türklerin din ve kültür tarihleri üzerine dikkate değer çözümlemeler yapmış, Türk din, kültür ve edebiyat tarihçileri Mehmed Fuad Köprülü ile Irene Melikoff’un yaptığı çalışmalar Türklerde dinsellik ile kültürün birbirlerinden ayrılma ya da birleşme durumlarını analiz etmişlerdir. Ancak din, kültür ve edebiyat alanlarında sağlam paradigmalar inşa etmiş Köprülü’nün ve Melikoff’un izahları son dönemlerde yoğun eleştirilere maruz kalmıştır. Buna mukabil eleştiriler bu yazarların metodik yaklaşımlarına hiç değinmemiştir. Oysa, gerek Fuad Köprülü’nün gerekse de Irene Melikoff’un eserlerini oluştururken takip ettikleri metotlar onlara din ve kültür alanlarını saptama, ayırt etme ve tanımlama olanağı sunmuştur. Bununla birlikte, Türk toplumunun dinsel alan ile seküler nitelikli kültür alanının nasıl inşa edildiğini, bu iki alan arasında kalan, daha doğru bir deyişle, iki alandan da beslenen unsurların isimlendirilmesinde nasıl bir yol izlendiğini bu kullanılan metotlar vasıtasıyla açıklığa kavuşturmak mümkün olmuştur. Bu Türkologların, eserlerine odaklanacak olan çalışma, Köprülü’nün bu girişimini kullandığı metodla mümkün kıldığını ileri sürecektir. Türk toplumunun din dışı kültürel alanının, Orta Asya Türk dininin kalıntılarından ya da dönüşümünden ortaya çıkartıldığı gösterilecektir. Buna mukabil bu toplumlara dışarıdan etki eden İslam’ın Köprülü tarafından Türk toplumlarının din alanını teşkil etmeye başladığı iddiası tahlil edilecektir. Orta Asya Türk inançlarını, tıpkı Köprülü gibi, Türk toplumlarının kökenindeki dinsel sistem olarak gören Melikoff da bu görüşü paylaşacaktır. Ancak bu dini sisteme etki ederek onu zamanla dönüştüren bir İslam tesiri bulunduğuna ilişkin bakışın yerine onun çalışmaları daha ziyade devlete ama özellikle kurumsallaşmış yapıların etkisine odaklanacaktır. Bir diğer deyişle, kökende bulunan Türk inançlarının dönüşümü devletin veya kurumsallaşmış yapıların bunlar üzerine etkileriyle açıklanacaktır. Fransız Türkologa göre kimi zaman göçerlik, seyyahlar, tacirler, tarikatlar kimi zaman da medreseler ve devletler dinselliği biçimlendiren etkileri taşıyacaklardır. Alevi-Bektaşi ve Sünni topluluklar arasında yaptığı teolojik ayrımlar da böylesi kurumsallaşmaların getirdiği sonuçlar olarak değerlendirilecektir.

Keywords

Mehmet Fuad Köprülü , Irene Melikoff , Alevilik-Bektaşilik , Halk Dini , Sekülerleşme.

THE SECULARISING FUNCTIONS OF RELIGION AND THE STATE IN THE WORKS OF MEHMED FUAD KÖPRÜLÜ AND IRÈNE MELİKOFF

Abstract

This study focuses on the works of Turkish scholars, particularly Mehmed Fuad Köprülü and Irene Melikoff, who have made notable analyses of Turkish religion, culture, and literary history. Their studies have examined the ways in which religiosity and culture among the Turks have either separated or merged. However, Köprülü and Melikoff's explanations, which have built solid paradigms in the fields of religion, culture, and literature, have recently faced intense criticism. In contrast, these criticisms have not addressed the methodological approaches of these authors. However, the methods followed by both Fuad Köprülü and Irene Melikoff in their works have enabled them to define, distinguish, and describe the fields of religion and culture. Moreover, these methods have allowed for clarification of how the religious domain and the secular cultural domain within Turkish society have been constructed, and how elements that lie between these two domains, or more accurately, draw from both, have been named. The study, which will focus on the works of these Turkologists, will argue that Köprülü's endeavor has been made possible through the methodology he used. It will be demonstrated that the non-religious cultural sphere of Turkish society has emerged from the remnants or transformation of Central Asian Turkish religion. In contrast, the claim that Islam, which influenced these societies from outside, began to form the religious sphere of Turkish communities, as suggested by Köprülü, will be analyzed. Like Köprülü, Melikoff will also share the view that Central Asian Turkish beliefs are seen as the religious system at the origin of Turkish societies. However, while she shares this view, her approach focuses more on the state's influence and particularly on the effects of institutionalized structures on the transformation of this religious system over time. In other words, the transformation of the Turkish religious beliefs originating from Central Asia will be explained through the influence of the state or institutionalized structures on them. According to the French Turkologist, sometimes nomadism, travelers, traders, and Sufi orders, and sometimes schools and states, will carry the influences that shape religiosity. The theological distinctions made between Alevi-Bektaşi and Sunni communities will also be considered as the outcomes of such institutional developments.

Keywords

Mehmet Fuad Köprülü , Irene Melikoff , Alevism-Bektashism , Folk Religion , Secularization.

References

• Aktay, Yasin. Türk Dininin Sosyolojik İmkânı. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• Alptekin, Turan. “Çevirenin Sunuşu”. Hacı Bektaş: Efsaneden Gerçeğe. 11-12. İstanbul: Cumhuriyet Kitap, 1999.
• Asılsoy, Abdülkerim. Türk Modernleşmesi Öncülerinden Fuat Köprülü: Hayatı, Eserleri ve Fikirleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Baha Said Bey. Türkiye’de Alevi-Bektaşi, Ahi ve Nusayri Zümreleri. haz. İsmail Görkem. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Başgöz, İlhan. “Türkiye’de Folklor Çalışmaları ve Milliyetçilik”. çev. Serdar Uğurlu. Turkish Studies 6/3 (2011), 1535-1547.
• Berktay, Halil. Cumhuriyet İdeolojisi ve Fuat Köprülü. İstanbul: Kaynak Yayınları, 1983.
• Cassirer, Ernst. An Essay on Man. New Heaven: Yale University Press, 1944.
• Coşkuner, Murat. “Seküler Geleneğin İzinde: Köprülü, Barkan ve İnalcık’ın Türk Ulus-Devleti İçin Laik Kanun Geleneği Oluşturma Çabaları”. Amme İdaresi Dergisi 53/2 (2020), 53-74.
• Coşkuner, Murat. “Ulus-Devlet Oluşumunda Halk Dinini Folklorize Etmek: Aleviliğin Seküler Folklorik Bir Öge Olarak Siyasal İnşası”. Folklor/Edebiyat 27/105 (2021), 265-278.
• Douglas, Mary. Purity and Danger: An Analysis of Concepts of Pollution and Taboo. London: Routledge, 2002.
• Dressler, Markus. Writing Religion: The Making of Turkish Alevi Islam. New York: Oxford University Press, 2013.
• Durkheim, Emile. The Elementary Forms Of Religious Life. çev. Karen E. Fields. New York: The Free Press, 1995.
• İnalcık, Halil. Rönesans Avrupası: Türkiye’nin Batı Medeniyetiyle Özdeşleşme Süreci. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Karakaya-Stump, Ayfer. Vefailik, Bektaşilik, Kızılbaşlık: Alevi Kaynaklarını, Tarihini ve Tarihyazımını Yeniden Düşünmek. İstanbul: Bilgi Üni. Yayınları, 2015.
• Karamustafa, Ahmet. “Hacı Bektaş Veli ve Anadolu’da Müslümanlık”. Hacı Bektaş Veli: Güneşte Zerresinden Deryada Katresinden. der. P. Ecevitoğlu, A. M. İrat, A. Yalçınkaya. Ankara: Dipnot Yayınları, 2010.
• Köprülü, Mehmed Fuad. “Sunuş”. Bektaşilik Tetkikleri. çev. Ragıb Hulusi. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Köprülü, Mehmed Fuad. Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar. İstanbul: Kanaat Kitabevi, 1934.
• Köprülü, Mehmed Fuad. Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1966a.
• Köprülü, Mehmed Fuad. “Türk Edebiyatı’nın Menşe’i”. Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1966b.
• Köprülü, Mehmed Fuad. “Sazşairleri, Dün Ve Bugün”. Edebiyat Araştırmaları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1966c.
• Köprülü, Mehmed Fuad. “Bektaş”. İslam Ansiklopedisi. haz. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1979.
• Köprülü, Mehmed Fuad. Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1980.
• Köprülü, Mehmed Fuad. “Bektaşiliğin Menşeleri”. Türk Yurdu. der. M. Şefkatlı. Ankara: Tutibay Yayınları, 2001.
• Köprülü, Mehmed Fuad. Türk Tarih-i Dinisi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005a.
• Köprülü, Mehmed Fuad. Anadolu’da İslamiyet. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005b.
• Mardin, Şerif. Din ve İdeoloji. İstanbul: İletişim Yayınları, 1992a.
• Mardin, Şerif. “Türk Siyasasını Açıklayabilecek Bir Anahtar: Merkez-Çevre İlişkileri”. Türkiye’de Toplum ve Siyaset Makaleler 1. İstanbul: İletişim Yayınları, 1992b.
• Markussen, Hege. “Alevi Theology From Shamanism to Humanism”. Alevis and Alevism. ed. H. Markussen. 65-90. İstanbul: The Isıs Press, 2010.
• Mauss, Marcel. Sosyoloji ve Antropoloji. çev. Özcan Doğan. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2005.
• Mélikoff, Irène. “Le Problème Kızılbas”. Turcica 6 (1975), 46–67.
• Mélikoff, Irène. “L’Islam hétérodoxe en Anatolie”. Turcica 14 (1982), 142–154.
• Mélikoff, Irène. Haji Bektach: Un myth et ses Avatars. Genèse et Évolution du Soufisme en Turquie. Leiden: Brill, 1998a.
• Mélikoff, Irène. “Bektashi/Kızılbaş: Historical Bipartition and Its Consequences”. Alevi Identity: Cultural, Religious and Social Perspectives. Ed. Tord Olsson vd. Istanbul: Sweden Research Instıtute. 1998b.
• Mélikoff, Irène. Kırklar’ın Ceminde. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Demos, 2007.
• Mélikoff, Irène. Sur les traces du soufisme turc. İstanbul: The Isıs Press, 2011.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Türk Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Türkiye Sosyal Tarihinde İslamın Macerası. İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Mélıkoff, Irène”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 2019. https://islamansiklopedisi. org.tr/melikoff-irene (31.09.2024).
• Rigoni, Isabella. “Alevıs In Europe: A Narrow Path Towards Vısıbılıty”. Turkey’s Alevı Enigma. ed. Paul J. Whıte and Joost Jongerden. 159-176, Leiden: Brill, 2003.
• Shankland, David., Çetin, Atila. “ ‘Culturalısm’ and Socıal Mobılıty or An Alevı Vıllage In Germany: Inıtıal Consıderatıons”. Alevis and Alevism. 11-30, ed. H. Markussen. İstanbul: The Isıs Press, 2010.
• Şeker, F. Mehmet. İslamlaşma Sürecinde Türklerin İslam Tasavvuru. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2008.
• Weber, Max. Economy and Society: An Outline of Interpretive Sociology. ed. G. Roth, C. Wittich, University of California Press, 1978.