Erken Modern Dönemde Para ve Ticaret: Osmanlı İzmir’inde Parasal Sorunlar ve Çözüm Arayışları

Yıl 2025, Sayı: 53, 79 - 116, 12.07.2025

Hüseyin Al , Mehmet Çetin

Öz

Erken Modern Dönem ile birlikte ticari faaliyetlerde genel olarak yaşanan genişleme, arz edilen paranın hacmine ve tedavülüne ilişkin sorunları da beraberinde getirmiştir. Ticaretin ihtiyaç duyduğu paranın sağlanamaması yerli ve yabancı sikkelerin eşanlı bir biçimde piyasada tedavül etmesine neden olarak devletlerin senyoraj gelirlerini olumsuz etkilemiştir. 17. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti’nin Batı ile ticari bütünleşmesinde önemli bir metropol haline gelen İzmir’de de, ticari genişlemeye bağlı olarak sağ paraya olan ihtiyaç artmıştır. Ancak İzmir ve çevresinde yeterli para arzının sağlanamaması piyasada yabancı paraların yaygın kullanımı, kalpazanlık ve kaçakçılık gibi parasal sorunlara yol açmıştır. Devlet, para arzına yönelik düzenleyici tedbirler bağlamında İzmir Darbhânesi’ni faaliyete geçirmişse de darbhâne kısa süre faaliyet gösterebilmiş ve bölgedeki parasal sorunlar süreklilik kazanmıştır. Bu çalışma İzmir’de ticari genişlemeye paralel olarak ortaya çıkan para tedavülü sorunlarını analiz etmektedir. Bu bağlamda çalışma, Osmanlı Devleti’nin Erken Modern Dönem para politikalarının İzmir özelindeki yansımalarını ve uygulamalarını birincil kaynaklar üzerinden ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışmanın bulguları, yerel ve merkezi otoriteler tarafından geliştirilen politika tedbirlerinin tam anlamıyla etkili olamadığını göstermektedir. Sağlam para arzının yeterli olmadığı durumlarda eksik vezin ve ayardaki paraların toplum tarafından karşılıklı mutabakat çerçevesinde tedavül edilebildiği İzmir örneğinde gözlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İzmir , Darphane , Para akımları , Para politikası , Kaçakçılık

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Darphâne-i Âmire Defterleri (DRB.d): nr. 164, nr. 970
• Ali Emirî Mustafa II (AE. SMST.II): nr. 14-1395
• Divan-ı Hümayun Sicillatı Mühimme Defterleri (A.DVNS. MHM_d.): nr. 131/414
• Araştırma ve İnceleme Eserleri
• AL, Hüseyin, “İstanbul Gümüşçüleri, 1714-1824”, Osmanlı İstanbulu IX, Ed.Feridun M. Emecen ve Ali Akyıldız, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayını, İstanbul, 2024, s. 53-71.
• ARBID, Walid, Salgur Kancal, Jean-David Mizrahi ve Samir Saul,“Monetary Shortage and the Ottoman Economy: Late Seventeenth to the late Eighteents Centuries”, Trade and Money: The Ottoman Economy in the Eighteenth and Early Nineteenth Centuries, Ed. Elena Frangakis-Syrett, ISIS Press, İstanbul 2007, s. 49-75.
• BAĞIŞ, Ali Ihsan, Osmanlı Ticaretinde Gayri Mùslimler. Kapitülasyonlar, Beratlı Tüccarlar, Avrupa ve Hayriye Tüccarları 1750-1839, Turhan Kitabevi, Ankara 1983.
• BAUDEN, Frédéric, İzmir Gezisi, Antoine Galland’ın Bir El Yazması (1678), Çev. Erol Üyepazarcı, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, İzmir 2003.
• BAYKAL, Bekir Sıtkı, “Osmanlı İmparatorluğu’nda XVII. ve XVIII.Yüzyıllar Boyunca Para Düzeni İle İlgili Belgeler”, Belgeler Dergisi, 4/7-8, 1967, s. 49-78.
• BÖLÜKBAŞI, Ömerül Faruk, “Osmanlı Taşra Darbhâneleri (1697-1758)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 29, 2013, s. 27-76.
• ___________, 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Darphâne-i Âmire, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2013.
• ___________, “İstanbul’da Doğan Bir Osmanlı Sikkesi: Kuruş”, Osmanlı İstanbulu VI, Ed. Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız ve Emrah Safa Gürkan, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2018, s. 399-415.
• ___________, “Guruş”, The Encyclopaedia of Islam Three, Ed. Kate Fleet, Gudrun Kramer, Denis Matringe, John Nawas ve Everett Rowson, Brill, Leiden 2019, s. 55-56.
• ___________, “Darphane Defterleri Işığında Osmanlı Piyasasında Yabancı Sikkeler (1766-1802), Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 47, 2022, s. 345-384.
• CARIM, Fuad, Venezuela’lı General Miranda’nın Türkiye’ye Dair Hatıratı, Yazar ve Seyyah Jean Chardin’in Anlattığı Kalp ve Para Ticareti, Berksoy Matbaası, İstanbul 1965.
• CHARDIN, Jean, Chardin Seyahatnamesi, Ed. Stefanos Yerasimos, Kitap Yayınevi, İstanbul 2014.
• CIPOLLA, Carlo, Neşeli Öyküler, Çev. Tülin Altınova, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000.
• ÇAKIR, Baki, “Kese”, DİA, İstanbul 2019, Ek 2, s. 42-43
• DÖLEN, Emre, “Darbhâne”, Günden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul 1994, s. 551-552.
• ELİBOL, Numan, “16-17. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Tedavül Eden Gümüş Avrupa Sikkeleri Hakkında”, Osmanlı Araştırmaları, S. LXIII, 2024, s. 115-193.
• ____________, “Osmanlı Arşiv Kayıtlarında Sümün (17-18. Yüzyıllar)”, Prof. Dr. M. Mehdi İlhan Anısına Tarihe Adanan Bir Ömür, Haz. Mehmet Doğan ve Kamil Çolak, Berikan Yayınevi, Ankara 2022, s. 103-126.
• FRANGAKIS-SYRETT, Elena, “The Economic Activities of Ottoman and Western Communities in Eighteenth-Century Izmir”, Oriente Moderno, 79/1, 1999, s. 11-26.
• ____________, 18. Yüzyıldan 20. Yüzyılın Başlarına Kadar İzmir Ekonomisine Bir Bakış, Çev. Ayşegül Sabuktay, 21. Yüzyıl Eşiğinde İzmir, Uluslararası Sempozyum, İzmir büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını, İzmir 2001, s. 10.
• ____________, “The Ottoman Monetary System in the Second Half of the Eighteenth and in the Early Nineteenth Centuries: A View from the Provinces.” Trade and Money: The Ottoman Economy in the Eighteenth and Early Nineteenth Centuries, Ed. Elena Frangakis-Syrett, ISIS Press, Istanbul 2007, s. 75-97.
• GERBER, Haim, “The Monetary System of the Ottoman Empire”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 25/3, 1982, s. 308-324.
• GOFFMAN, Daniel, “17. Yüzyıl Öncesi İzmir”, Üç İzmir, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1992.
• ____________, İzmir ve Levanten Dünya 1550-1650, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1995.
• GOFFMAN, Daniel, Edhem Eldem ve Bruce Masters, Doğu ile Batı Arasında Osmanlı Kenti, Halep, İzmir, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2000.
• HASLUCK, Frederick William, The Levantine Coinage, The Numismatic Chronicle and Journal of the Royal Numismatic Society, 1921, s. 39-91.
• JOHNSON, Brian Davin, The Ottoman Currency System (1687-1754), Yayımlanmamış Doktora Tezi, University of Washington, Washington 1999.
• KALLEK, Cengiz, “Kırat”, DİA, C. 25, İstanbul 2002, s. 437-439.
• KEPECİOĞLU, Kamil, Tarih Lugati, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Temel Sözlüğü, 21. Yüzyıl Yayınları, Ankara 2000.
• KURU, Mehmet, Locating an Ottoman Port-City in the Early Modern Mediterranean: Izmir 1580-1780, Yayımlanmamış Doktora Tezi, University of Toronto, Toronto 2017.
• ____________, Osmanlı’nın Para ile İmtihanı: XVI.-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı İmparatorluğu’nun Para Krizi, Fol Kitap, Ankara 2022.
• MARUFOĞLU, Sinan, “Osmanlı Taşra Eyaletlerinde Para ve Finansman Sorunları: Musul, Bağdat ve Basra Eyaletleri Örneği”, Doğu-Batı Düşünce Dergisi, S. 53, 2010, s. 195-214.
• PAMUK, Şevket, “Kuruş”, DİA, C. 26, İstanbul 2002, s. 458-459.
• ___________, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003.
• ___________, Osmanlı – Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, İletişim Yayınları, 4. Baskı, İstanbul 2007.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, Kuruluştan XVIII. Asrın Sonlarına Kadar Osmanlı Para Tarihi Üzerine Bir Deneme, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul 1958.
• ___________, Bir Asırlık Osmanlı Para Tarihi, 1640-1740, Doçentlik Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul 1965.
• ___________, “Osmanlı Para Tarihinde Dünya, Para ve Maden Hareketinin Yeri (1300-1750)”, ODTÜ Gelişme Dergisi-Özel Sayı, 1978, s. 1-38.
• ____________, “The Role of International Monetary and Metal Movements in Ottoman Monetary History, 1300-1750”, Ed. J. F. Richards, Precious Metals in the Later Medieval and Early Modern Worlds, Durham 1983, s. 269-304.
• ____________, “Mihaniki Darb Usulünün Kabulü”, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İ. Ü. E. F. Yayınları, İstanbul, 1992, s. 21-36.
• ____________, “Darphâne”, DİA, C. 8, İstanbul 1993, s. 501-505.
• ____________, Studies On Ottoman Economic and Social History, IRCICA, İstanbul 1999.
• TELCİ, Cahit, İrfan Kokdaş, “Anadolu’da “Eramine-i Acem”i Haritalandırmak: Yollar, Hanlar, Mallar ve Gümüş”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XXXVI – 2, 2022, 687-726.
• TEZCAN, Betül, XVIII. Yüzyılda Kahire Darbhânesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Ankara 2020.
• ÜLKER, Necmi, “The Emergence of Izmir as a Mediterranean Commercial Center for the French and English Interests 1688-1740”, International Journal of Turkish Studies, 4/1, 1987.
• ___________, XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında İzmir’deki İngiliz Tüccarına Dair Ticari Problemlerle İlgili Belgeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992.
• ÜNAL, Neslihan, İki Osmanlı Liman Kenti: İzmir ve Selanik, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 2015.
• WALLERSTEIN, Immanuel, Faruk Tabak, “Osmanlı İmparatorluğu, Akdeniz ve Avrupa, Dünya Ekonomisi (1560-1800), Yeni Türkiye, C. XXXII, 2000.
• YILMAZ, Fikret, Sabri Yetkin, İzmir Kent Tarihi, İzmir Liseleri Sertifikalı Kent Tarihi Konferansları Projesi, İzmir 2002.