Güfte Şairi ve Bestekar Dûrbînîzâde Hâfız Mustafa’nın Güfte Mecmuası ve Eserleri

Yıl 2025, Sayı: 53, 293 - 326, 12.07.2025

Betül Paksoy

Öz

Güfte mecmuaları, sözlü musikinin yazılı kaynakları arasında yer alır ve eski güftelerin günümüze ulaşmasında önemli rol oynar. Şiir ve musiki arasındaki ayrılmaz ilişkiyi gösteren bu mecmualar; güftelerdeki makam, usûl, güftekar ve bestekar kayıtları gibi detaylarla hem musiki hem de edebiyat tarihi açısından değerli kaynaklardır. Günümüzde incelenmeyi bekleyen birçok güfte mecmuası bulunmaktadır. Bunlardan biri de, çalışmamıza konu olan, 1802’de Dûrbînîzâde Hâfız Mustafa’nın derlediği Güfte Mecmuası’dır. Bu mecmua, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi Şevket Rado Yazmaları koleksiyonunda, SR 078 numarasıyla “Şarkı Mecmuası” adıyla yer almaktadır.
Mecmuayı derleyen Dûrbînîzâde hakkında çok az bilgi vardır. Osmanlı döneminde Enderun’da eğitim alarak 1802 yılında Harameyn Evkâf Muhasebesi’nde başkatiplik yaptığı bilinmektedir. Mıskal ya da musikar adı verilen üflemeli bir çalgı çalan Dûrbînîzâde, II. Mahmud’un musahiplerindendir. Sarayda düzenlenen musiki fasıllarına katılması ve padişaha yakın biri olması, hazırladığı güfte mecmuasının değerini artırmaktadır. Özellikle 18. yüzyılın müzik repertuarını içeren mecmua, yazıldığı dönemden önceki pek çok musiki eserini de içermektedir. Bu mecmuadan, Dûrbînîzâde’nin sadece derleyici değil; aynı zamanda bestekar ve söz yazarı olarak da Osmanlı musiki ve edebiyat tarihinde önemli bir yere sahip olduğu anlaşılmaktadır. Mecmuada, onun başka şairlerin şiirlerine yaptığı bestelerin yanı sıra, “Mıskalî” veya “Mûsikârî” mahlaslarıyla yazdığı kendi güfteleri de yer almaktadır.
Bu çalışmada, güfte mecmuaları literatüründe önemli bir yere sahip olan Dûrbînîzâde Hâfız Mustafa’nın Güfte Mecmuası kısaca tanıtılmış ve ardından bestekarı olduğu düşünülen şiirler ile kendi yazdığı güftelere yer verilmiştir. Çalışma kapsamında, 1052 bestelenmiş şiir içeren Dûrbînîzâde Mecmuası incelenmiş, bu eserlerden 24’ünün bestesinin Dûrbînîzâde’ye ait olduğu belirlenmiştir. Bu 24 eserin 6’sında ise Dûrbînîzâde hem bestekar hem de güfte yazarıdır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Musikisi , Güfte Mecmuası , bestekar , söz yazarı , Dûrbînîzâde Hâfız Mustafa , Mıskâlî , Mûsikârî

Etik Beyan

Bu makale, Betül Uysal’ın 2021 yılında hazırladığı "Hâfız Mustafâ Dûrbînîzâde’nin Güfte Mecmuası (İAEK Şevket Rado Yazmaları, SR 078)" adlı yüksek lisans tezinden üretilmiştir.

Kaynakça

• BALCI, Ramazan, Saray Günlüğüm: Enderunlu Hafız İlyas Ağa’nın Hatıraları, Yitik Hazine Yayınları, İstanbul 2010.
• BEHAR, Cem, Osmanlı Türk Musikisi'nin Kısa Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2019.
• BEHAR, Cem, Şeyhülislam'ın Müziği-18. Yüzyılda OsmanlıTürk Musıkisi ve Şeyhülislâm Es’ad Efendi’nin Atrabü’l-Âsâr’ı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2017.
• BEYHAN, Esra, Enderunlu Fâzıl Divanı, Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İzmir 2021.
• CAN, Neşe, “Unutulan Sazımız Mıskal”, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, C. 24, S. 3, 2004.
• ÇATALBAŞ, Nur Zeynep, Mecmû'a-ı Makâmât Be-Kavl-i Mûsikiyyât (Konya Mevlânâ Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Koleksiyonu, Numara: 2193) (İnceleme-MESTAP tablosu-karşılaştırmalı metin), Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2024.
• ÇIPAN, Mustafa, “Güfte ve Şiir Mecmualarımız Hakkında Bir Değerlendirme: Dervîş Avnî Güfte ve Şiir Mecmuası”. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları VII Mecmua: Osmanlı Edebiyatının Kırkambarı, (Haz. Hatice Aynur, Müjgân Çakır, Hanife Koncu, Selim S. Kuru, Ali Emre Özyıldırım), Turkuaz Yayınları, İstanbul 2012.
• ÇIPAN, Mustafa, “Klasik Türk Mûsıkîsi Eserlerinin Türkçe Güftelerinin Şair, Kaynak ve Metin Bakımından Dört Eser Üzerinden Değerlendirilmesi”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 52, Güz 2024, 273-306.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara 2012.
• DİNÇER BERDİBEK, Zeynep, “Hemdemî, Solak-zâde Mehmed Çelebi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 2020, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/hemdemi-solakzademehmed-celebi (21.03.2025)
• Dûrbînîzâde Hâfız Mustafa, Şarkı Mecmuası, İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Şevket Rado Kataloğu No: 78
• ELİAÇIK, Muhittin, “ŞEMSÎ, Şemseddîn Bey”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 2020, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/semsi-semseddinbey(e.t. 26.03.2025)
• GIYNAŞ, Kamil Ali, “Şiir Mecmuaları Hakkında Yapılan Çalışmalar Bibliyografyası”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 25, 2011, 245-260.
• https://divanmakam.com/ (e.t. 04.04.2025)
• https://lugatim.com/s/mecmua (e.t. 21.03.2025)
• İbnülemin Mahmut Kemal İnal, Hoş Sâdâ: Son Asır Türk Musikişinasları, (Haz. Avni Aktuç), Ketebe Yayınları, İstanbul 2019.
• III. Selim (İlhâmî) Hayatı, edebi kişiliği ve divanının tenkitli metni, (Haz. Yrd. Doç. Dr. Kâşif Yılmaz), Trakya Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Edirne 2001.
• İzzet Ali Paşa Divanı, (Haz. Fatma Sabiha Kutlar Oğuz), Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, Ankara 2019.
• KORKMAZ, Harun, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi’ndeki Musiki Yazmalarinin Kataloğu, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2014.
• KORKMAZ, Harun, Türk Musiki Tarihinin Kaynağı Olarak Güfte Mecmuaları, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2021.
• MERMER, Ahmet-KOÇ KESKİN Neslihan, Eski Türk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara 2005.
• ÖĞRETEN, Nurseda, 18. Yüzyılda Tertip Edilen Üç Güfte Mecmuasının Edebi Açıdan İncelenmesi (Derviş Avnî Güfte ve Şiir Mecmuası, Hasan Gülşenî Mecmuası, Dûrbînîzâde Güfte ve Şarkı Mecmuası), Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2023.
• ÖZKAN, İsmail Hakkı, “Güfte”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 14, İstanbul 1996, 217-218, http:islamansiklopedisi.org.trgufte (e. t. 27.02.2025)
• ÖZTUNA, Yılmaz, Türk Musikisi Ansiklopedisi, C. I, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.
• PAKSOY, Betül, “Güfte Mecmuası (Dûrbînîzâde Hâfız Mustafâ)”, Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü, 2022, https://tees.yesevi.edu.tr/maddedetay/gufte-mecmuasi-durbinizade-hafiz-mustafa-istanbularastirmalari- enstitusu-kutuphanesi-sevket-ra (e.t. 21.03.2025)
• SONGUR, Serhat, Ermeni Asıllı Bestekar ve İcracılarımızın Hayatları, Musikimizdeki Yeri ve Etkileri, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstirüsü, İstanbul 1999.
• TUĞLUK, İbrahim Halil, “Şâkir, Çukadâr Ahmed Aga-zâde”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, 2020, https://teis.yesevi.edu.tr/maddedetay/sakir-cukadar-ahmed-agazade (e.t. 26.03.2025)
• USLU, Recep “Türk Müziği Eğitim Tarihinde Güfte Mecmuaları ve İncelenme Esasları Üzerine Tespitler”, Müzikte 2000 Sempozyumu, (Haz. Yrd. Doç. Dr. Göktan Ay), T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001, 158-168.
• USLU, Recep, “Başçavuş İsmail Ağa’nın Besteleri Ve Mecmua-yı Güfte’sinden (Berlin 3370) Tespitler”, Yegah Müzikoloji Dergisi, C. 5, S. 2, 2022, 128–150. https://doi.org/10.51576/ymd.1226502
• UYSAL BOZASLAN, Seda “Enderunlu Mehmet Âkif’in Mir’ât-i Şi’r Adlı Tezkiresinin Muhtasar Bir Nüshası”, Turkish Studies, C. 7, S. 3, 2012, 2531-2568.
• UYSAL, Betül, Hâfız Mustafâ Dûrbînî-zâde’nin Güfte Mecmuası (İAEK Şevket Rado Yazmaları, Sr 078), Yüksek Lisans Tezi, Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Düzce 2021.
• UZUN, Mustafa, “Mecmua”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 28, Ankara 2003, 265-268, https:islamansiklopedisi.org.trmecmua (e.t. 27.02.2025).
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Osmanlılar Zamanında Saraylarda Musiki Hayatı”, Belleten, C. 41, Ankara 1977.
• YANBAL, Sema, Şâkir Mehmed Efendi Dîvânı (Metin-İnceleme), Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sivas 2009.