Merkezi Bir Yapının İzlerinden Osmanlıların Geçmişi Edirne Kent Tarihinde (Çandarlı) Halil Paşa Hanı

Yıl 2023, , 191 - 217, 21.07.2023

Zafer Karademir

https://doi.org/10.33207/trkede.1215144

Öz

Modern zamanlar öncesinde hanlar ticari yaşamın mühim mekânlarından idi. Bu binalar tacirler için hem bir konaklama merkezi olarak hizmet görüyor hem de depo ya da dükkân gibi farklı işlevleri olan birimler şeklinde fayda sağlıyordu. İpek ve Baharat kara yolları ile Akdeniz ve Karadeniz ticaret yollarının önemli duraklarından olan Osmanlı coğrafyası pek çok nitelikli hana sahipti. Bu makale Edirne’de bulunan (Çandarlı) Halil Paşa Hanı’nın tarihsel süreçteki vaziyetini incelemektedir. Araştırma yapının mimari özellikleri ile birlikte kentin sosyal ve ekonomik tarihteki rolüne de odaklanmıştır. Bu bakımdan Edirne gibi Osmanlı tarihi açısından oldukça faal bir kentin merkezinde konuşlanan yapının oda, dükkân ve mahzenlerinden yansıyan tarihsel veriler değerlendirilmektedir. Gerek bir yapı olarak hanın kente katkısı gerekse handan yararlanan tacirlerin kimlikleri ve kent ekonomisine etkileri araştırılmaktadır. Binanın onarım giderleri ve sebepleri, han içinde konaklayan kişilerce ödenen kira ücretleri ve binadan yararlanan tacirlerin kiralama yöntemleri incelenen diğer hususlardır. Bir mikro tarihçilik örneği olması bakımından han ile ilgili doğrudan verilere ulaşmak pek çok noktada zorlayıcı olmuştur. Ancak Osmanlı arşiv dünyasının ve alandaki mevcut literatürün zenginlikleri ile bu engeller kısmen de olsa aşılmıştır. Bilhassa Yahudi tacirlerce çokça tercih edilen hanın kiracıları orta ve üst tabaka tüccar olarak öne çıkmaktadır. Ortalama 15 yılda bir onarım geçiren yapının Edirne kent tarihindeki serüveni makalede masaya yatırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Edirne, Halil Paşa Hanı, Yahudiler, Tacirler, Kiralama

The Ottoman History from the Traces of a Busy Building: (Çandarlı) Hall Pasha Khan in Edirne City History

Öz

ABSTARCT: Before the modern times, inns (khans) were important places of commercial life. These buildings were both being served as accommodation centers for merchants and as units with different functions such as warehouses or shops. The Ottoman geography, which was one of the important stops of the Silk and Spice highways and the Mediterranean and Black Sea trade routes, had many qualified khans. This article examines the historical situation of (Çandarlı) Halil Pasha Khan in Edirne. The research focused on the architectural features of the building as well as the role of the city in social and economic history. From this perspective, the historical data reflected from the rooms, shops and cellars of the building, which was located in the center of a city that was very active in terms of Ottoman history, such as Edirne, is evaluated. Both the contribution of the khan as a structure to the city and the identities of the merchants who benefit from the khan and their effects on the city's economy are investigated. The repair costs and reasons for the building, the rental fees paid by the people staying in the khan, and the rental methods of the merchants who use the building are other issues examined. In terms of being an example of micro-history, it has been challenging to reach direct data about the inn at many points. However, with the richness of the Ottoman archive world and the existing literature in the field, these obstacles were partially overcome. The tenants of the khan, who is highly preferred by Jewish merchants, stand out as middle and upper class merchants. The adventure of the building, which has been repaired every 15 years on average, in the history of the city of Edirne is discussed in the article.

Anahtar Kelimeler

Halil Pasha Khan, Jews, Traders, Rental

Kaynakça

• 370 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-ili Defteri (937 / 1530) I Dizin ve Tıpkıbasım, (2001), haz. Ahmet ÖZKILINÇ vd., Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
• Abdurrahman Hibrî, (1996), Enîsü’l-Müsâmirîn Edirne Tarihi 1360-1650, çev. Ratip KAZANCIGİL, Edirne.
• Ahmed Bâdî Efendi, (2014), Riyâz-ı Belde-i Edirne 20. Yüzyıla Kadar Osmanlı Edirne’si, Cilt: 1/1, 1/2 Haz. Niyazi ADIGÜZEL ve Raşit GÜNDOĞDU, Trakya Üniversitesi Yayınları, Edirne.
• AKALIN, Şebnem (2002), “Kervansaray”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 25, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 299-302.
• AKDAĞ, Mustafa (1963), Celâlî İsyanları (1550-1603), Ankara.
• AKDAĞ, Mustafa (1995), Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celâlî İsyanları”, İstanbul.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet (2000), “İntikal”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 22, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 353-356.
• AKTEPE, Münir (1993a) “Çandarlı”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 8, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 209-211.
• AKTEPE, Münir (1993b), “Çandarlı Halil Paşa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 8, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 212-213.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı (1973), Osmanlı Mi’mârisinde Fâtih Devri 855-886 (1451- 1481), III, İstanbul.
• AYVERDİ, İlhan (2010), Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul.
• BARDAKÇI, Veli Vehbi (2019), Osmanlı Klasik Döneminde Çandarlı Ailesi, Doktora Tezi, Bursa Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• BARKAN, Ömer (1966), “Edirne Askerî Kassâmına Âit Tereke Defterleri (1545-1659)”, Belgeler Türk Tarih Belgeleri Dergisi, 3.5-6, 1- 479.
• BARKAN, Ömer Lutfi, Justin McCarthy (1975), “The Price Revolution of the Sixteenth Century: A Turning Point in the Economic History of the Near East”, International Journal of Middle East Studies, 6.1, 3-28.
• BRAUDEL, Fernand (1993), II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, 1, Çev. Mehmet Ali KILIÇBAY, Ankara. BURGAZ, Gülay (2001), “Kapı Ağası Medresesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 24, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 342-343.
• CANIM, Rıdvan (1999), “Osmanlı Sultanlarının Gözdesi Anadolu ve Rumeli’nin İncisi: Edirne”, Osmanlı, Cilt: 9, Ed. Güler EREN, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 241-265.
• ÇELİK, Şenol (2002), “Osmanlı Padişahlarının Av Geleneğinde Edirne’nin Yeri ve Edirne Kazasındaki Av Alanları (Hassa Şikâr-gâhı)”, XIII. Türk Tarih Kongresi 4-8 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, III/3, Ankara, 1893-1897. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), (A.DVN.MHM.d.), 126/364.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), (TS. MA.d), 7641; 6977; 7391, 7417.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), (TS.MA.e.), 221/6; 273/11; 273/12; 273/14; 394/68; 420/2; 420/5; 535/32; 567/64; 567/55; 567/52; 567/59; 567/68; 567/32; 567/73; 566/81; 567/61; 567/82; 568/35; 719/24; 819/38; 819/39; 819/40; 1050/53; 1050/55; 1050/56; 1050/57; 1050/59; 1050/71; 1050/75; 1050/78; 1052/4; 1074/4; 1252/64; 1254/27; 1254/29; 8895/20. ELISSEÊFF, N (1997), “Khan”, The Encyclopedia of Islam, IV, Leiden, 1010-1017.
• ERGENÇ, Özer (1989), “XIII. Yüzyılın Başlarında Edirne’nin Demografik Durumu Hakkında Bazı Bilgiler”, IX. Türk Tarih Kongresi Bildiriler-III, Ankara, 1415-1424. ERSOY, Bozkurt (1994) “Osmanlı Şehir-İçi Hanları Plan Tasarımı ile Cephe ve Malzeme Özellikleri” Sanat Tarihi Dergisi, 7.7, 75-97.
• EYİCE, Semavi (1978), “Kapu Ağası Hüseyin Ağa’nın Vakıfları”, EFAD, (Özel Sayı), 151-246.
• EYİCE, Semavi (2002), “Küçük Ayasofya Külliyesi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 26, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 520-522.
• FAROQHI, Suraiya (2000), Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyip (1952), XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livâsı Vakıflar Mülkler Mukataalar, İstanbul. GÖKBİLGİN, M. Tayyip (1994), “Edirne”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 10, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 425- 431.
• GÜLER, Semra (2020), “Bursa Hanlarında Mescidler”, İstem, 18.35, 17-39.
• Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, (2006), Haz. Seyit Ali KAHRAMAN, Yücel DAĞLI, 3. Cilt, 2. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul. GÜRAN, Ceyhan (1976), Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları Mimarisi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul.
• Hafız Hüseyin Efendi ibn Hacı İsmail-i al-Ayvansarayi, Hadîkatül Cevâmî, İstanbul 1281, s. 188. Esere şuradan ulaşılmıştır. file:///C:/Users/pc/Downloads/197108020.pdf (20.10.2022) Hrand Der Andreasyan, (2013), Polonyalı Simeon’un Seyahatnâmesi (1608-1619), Everest Yayınları, İstanbul.
• İNALCIK, Halil (1999), “Padişah Biyografileri”, Osmanlı, 12, Ankara, 17-275.
• İNALCIK, Halil (2009), Devlet-i Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• İŞBİLİR, Ömer (2013), “Yük”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 44, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 46-48.
• KARAGEDİKLİ, Gürer (2014), “‘Altın Çağ’ ile Modern Dönem Arasında Osmanlı Yahudileri: Edirne Yahudi Cemaati Örneği (1680-1750)”, Kebikeç, 19.37, 305-36.
• KARAGEDİKLİ, Gürer (2022), “An Ottoman Imperial City in Transition: Transformation of Urban Governance in Edirne (18th -19th Centuries”, Kadim, 4, 27- 38.
• KARAGEDİKLİ, Gürer (2018), “Overlapping Boundaries in the City”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 61, 650-692.
• KONTOLAIMOS, Panagiotis (2016), “The Transformation of Late Byzantine Adrianople to Early Ottoman Edirne”, Journal of the Ottoman and Turkish Studies Association, 3.1, 7-27.
• Nicolas de Nicolay, (2014), Muhteşem Süleyman’ın İmparatorluğunda, Çev. Şirin TEKELİ ve Menekşe TOKYAY, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• PAMUK, Şevket (2000), İstanbul ve Diğer Kentlerde 500 Yıllık Ücretler 1469-1998, İstanbul.
• PAMUK, Şevket (2002), “Kuruş”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 26, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 458-459. PAMUK, Şevket (2004), “Prices in the Ottoman Empire, 1469-1914”, International Journal of Middle East Studies, 36.3, 451-468.
• PEREMECİ, Osman Nuri (1939), Edirne Tarihi, İstanbul.
• Philppe du Fresne-Caney (2009), Fresne-Canaye Seyahatnamesi 1573, Çev. Teoman TUNÇDOĞAN, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• POLAT, İrem Gündüz, (2016), Küçük Ayasofya and the Foundation of Babüssaade Ağası Hüseyin Ağa, Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul.
• SAMIKIRAN, Oğuzhan (2006), 138 Numaralı Edirne Şer’iyye Sicili H. 1119-1161/M.1707-1748, Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, Elazığ.
• SELEN, Hâmit Sadi (1965), “Yazma Cihannumâ’ya Göre Edirne Şehri”, Edirne Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 303- 309.
• SINGER, Amy, (2016), “Enter, Riding on an Elephant: How to Approach Early Ottoman Edirne”, Journal of the Ottoman and Turkish Studies Association, 3.1. 89-109.
• The Letters of Lady Mary Wortley Montagu, (1884), Ed. MRS. Hale, Boston. ÜNAL, Neslihan ve TÜTÜNCÜ, Gülsüm (2018), “İstanbul ve Selanik Yahudi Cemaatlerinin Gelişim Dinamiklerinin Karşılaştırmalı Analizi”, Ed. Zafer GÖLEN, Abidin TEMİZER, Osmanlı Dönemi Balkanlar’da Kültürel ve Sosyal Hayat, Gece Kitaplığı, Ankara, 263-339. YEŞİLBAŞ, Evindar (2015), “Diyarbakır’da Osmanlı Dönemi Şehir-İçi Hanları Üzerine Değerlendirme”, Belleten, 79.286, 877-899.
• YILDIZ, Kenan (2019), “Osmanlıda İcâreteynin Başlangıç Tarihi Meselesi: İlk Uygulamalara Dair Tespitler”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, V/2, 25-46.