SUR DIŞI İSTANBUL'UNDA İSKÂNIN TARİHİ SEYRI (XV.-XVIII. YÜZYILLAR)

Yıl 2011, Cilt: 1 Sayı: 02, 57 - 84, 10.07.2011

Zekai Mete

Öz

İstanbul’un
fethinin ardından, Fatih'in izlediği başlıca politika, savaştan dolayı zarar
gören sur içi ve sur dışı kesiminin imar ve ihya edilmesi olmuştur. XV.
yüzyılın ikinci yarısı ile XVI. yüzyılın ilk yarısında devletin uyguladığı
sistemli sürgün ve iskan faaliyetleri sonucu şehir ve civarında nüfus oldukça
arttı. Bu durum, XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren devlet görevlilerini
düşündüren sorun olarak ortaya çıkmaya başladı. Bu tarihlerden sonra devlet
merkezi eski politikasını değiştirdi ve göçleri engellemeye çalıştı. Ancak
bunda çoğunlukla başardı olamadı ve hem Anadolu'dan hem de Rumeli'den gelen
göçmen kitleleri sur içi ve sur dışında yerleşmeye başladı. Bu araştırmada İstanbul’un
fethinden itibaren XVIII. yüzyılın sonlarına kadar olan dönem incelenmektedir.
Göçlerin karakteri, göçmenlerin nerelerden gelip nerelerde meskun oldukları ve
devletin bu hareketliliğe karşı olan yaklaşımı ortaya konulmaya
çalışılmaktadır. Çalışmada ele alman coğrafya, güneyde Marmara kıyısına, batıda
Çatalca bazen Silivri ve hatta Vize'ye, kuzeyde Karadeniz kıyısına, doğuda ise
Boğaziçi sahili boyunca uzanan İstanbul’un Rumeli yakasını kapsamaktadır

Anahtar Kelimeler

İstanbul, sur dışı iskan, göç, sürgün, derbend, çiftlik

Kaynakça

• Mühimme Defterleri: 12, 19, 27, 36, 62, 76, 79, 80, 129, 130, 139, 158, 198.
• Atik Şikayet Defterleri: 4, 21, 29, 70, 73, 76, 117, 190.
• Ahkam Defterleri: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8.
• Maliyeden Müdevver Defterler: 3236, 8490.
• Kamil Kepeci Defterleri: 2155, 2482, 2516, 2528, 2537, 2883, 3514, 3518, 3522.
• Mühimme Zeyli Defterleri: 2 2.
• Cevdet Belediye: dosya 117, belge 5826, 14 C. 1198/5 Mayıs 1784.
• Havas-ı Refi`a (Eyüp) Kadılığı: nr. 10, 12, 15, 27.
• Galata Kadılığı: 191.
• Vakfıye Defterleri: 740, 2113.
• 6 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564-1565) Özet-Trankripsiyon ve indeks (haz. Heyet), Ankara 1995.
• 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976/1567-1569) Özet-Transkripsiyon-İndeks 1, (haz. Heyet), Ankara 1998.
• Ahmed Cevdet Paşa, Tarih, I, İstanbul 1309.
• Cosimo Comidas de Carbognano, 18. Yüzyılın Sonlarında İstanbul (İtalyanca ve Latince aslından çeviren Erendiz Özbayoğlu), İstanbul 1993.
• Eremya Çelebi Kömürcüyan, İstanbul Tarihi, XVII. Asırda İstanbul (Tercüme ve tahşiye eden: Hrand D. Andreasyan, Yeni notlarla yayıma hazırlayan: Kevork Pamukciyan), İstanbul 1988.
• Evliya Çelebi Seyahatnamesi L Kitap (haz. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı), İstanbul 2006.
• Josephus Grelot, İstanbul Seyahatnamesi (çev. Maide Selen), İstanbul 1998.
• Mehmed Neşri, Neşri Tarihi, Kitâb-ı Cihan-nümâ, c, 11 (yay. Faik Reşit Unat-Mehmet A. Köymen), Ankara 1987.
• Sarkis Sarraf Hovhannesyan, Payitaht İstanbul’un Tarihçesi (çev. Elmon Hançer), İstanbul 1997.
• Selaniki Mustafa Efendi, Târih-i Selâniki (haz. Mehmet İpşirli), İstanbul 1989.
• Sırkâtibi Ömer Ağa, Rüznâme-i Sultân Mahmud Han, Millet Yazma Eser Ktp., Ali Emiri Koleksiyonu, Tarih, nr. 423.
• Şahin, ilhan-Feridun Emecen, Osmanlılarda Divan-Bürokrasi-Ahkâm, Il. Bayezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri, İstanbul 1994.
• Şem`dâni-zâde Fındıklılı Süleyman Efendi, Mür'i't-tevârih (haz. M. Münir Aktepe), I, İstanbul 1976; II. A, İstanbul 1978; Ili, İstanbul 1981.
• Teşrifai Akif Mehmed Efendi, Târih-i Cülüs-ı Sultân Mustafa Hân-ı Sâlis, Süleymaniye Yazma Eser Ktp., Esad Efendi Koleksiyonu, nr. 2108.
• Ahmed Refik, "Sa`dâbâd", Yeni Mecmu'a, sayı 11, Dersaadet 1917, s. 209-212.
• Aktepe, M. Münir, "XVIII.. Yüzyılın İlk Yarısında Kağıthane ve Sâdabâd", Türkiye Turing ve Otomobil Derneği Belleteni, İstanbul 1984- 1985, s. 12-19.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri, Şehrin İskânı ve Nüfusu, Ankara 1958.
• Barkan, Ömer Lütfi, "XV ve XVI'ncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu'nda Toprak İşçiliğinin Organizasyonu Şekilleri", Türkiye'de Toprak Meselesi Toplu Eserler 1, İstanbul 1980, s. 575-716.
• Eldem, Sedad Hakkı, Sadâbâd, İstanbul 1977.
• Erdoğan, Muzaffer, "Osmanlı Devrinde İstanbul Bahçeleri", Vakıflar Dergisi, IV (1956), s. 149-182.
• Eyice, Semavi, "İstanbul Halkının ve Padişahların Ünlü Mesiresi: Kağıthane", İstanbul Armağanı 3, İstanbul 1977, s. 75-95.
• ____________, Tarih Boyunca İstanbul, İstanbul 2006.
• Faroghi, Suraiya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam, Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla (çev. Elif Kılıç), İstanbul 1997.
• _____________, "Eyüp Kadı Sicillerine Yansıdığı Şekliyle 18. Yüzyıl `Büyük İstanbul’una Göç", 18. Yüzyıl Kadı Sicilleri Işığında Eyüp'te Sosyal Yaşam (Editör Tülay Artan), İstanbul 1998.
• İlgürel, Mücteba, “Celali İsyanları", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 7, İstanbul 1993, s. 252-257.
• İnalcık, Halil, "Eyüp Sicillerinde Toprak, Köy ve Köylü", 18. Yüzyıl Kadı Sicilleri Işığında Eyüp'te Sosyal Yaşam (Editör Tülay Artan), İstanbul 1998. ____________, "İstanbul", Türk Devri kısmı, Türkiye Diyanet Vakfı Akım Ansiklopedisi, c. 23, İstanbul 2001, s. 220-239.
• Kavalcı, Şura, Kağıthane'de 18. ve 19. Yüzyıl Yapıları, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, yüksek lisans tezi, Çanakkale 2001.
• Mantran, Robert, XVI. ve XVII. Yüzyılda İstanbul’da Gündelik Hayat (çev. Mehmet Ali Kılıçbay), İstanbul 1991.
• Özvar, Erol, Osmanlı Maliyesinde Malikane Uygulaması, İstanbul 2003.
• Şeker, Cengiz İstanbul Ahkam ve Atik Şikayet Defterlerine Göre 18. Yüzyılda İstanbul'a Yönelik Göçlerin Tasvir ve Tahlili, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü iktisat Tarihi Anabilim Dalı iktisat Tarihi Bilim Dalı, doktora tezi, İstanbul 2007.
• Ünver, A. Süheyl, "Her Devirde Kâğıthane", Vakıflar Dergisi, c. X, Ankara 1973, s. 435-461.
• Yerasimos, Stefanos, Kostantiniye ve Ayasofya Efianeleri, İstanbul 1993.
• ____________ , "15. Yüzyılın Sonunda Haslar Kazası", 18. Yüzyıl Kadı Sicilleri Işığında Eyüp'te Sosyal Yaşam (Editör Tülay Artan), İstanbul 1998.