Dönüşümün Kimlik ve Fonksiyon Bağlamında Okunması: Kiliseden Camiye İstanbul

Year 2025, Volume: 15 Issue: 29, 75 - 95

Esra Tokat

Abstract

Bu çalışmada, İstanbul’un fetih sonrası yaşadığı dönüşüm; değişen toplumsal yapı ve buna bağlı olarak dönüştürülen eserler üzerinden okunmuş, aynı amaca hizmet etmek üzere dönüşüme uğramış farklı plan tiplerindeki yapıların yeni işlevleri için uygunlukları tartışılmıştır. Yeniden işlevlendirme bağlamında dini yapıların seçilmesinin nedeni, hem İstanbul’da birçok somut ve erişilebilir/gözlemlenebilir örneğin bulunması hem de yeniden işlevlendirme konusunu, ihtiyaçlar bağlamında tartışmaya fırsat sunmasıdır. Çalışmada, camiye dönüştürülmüş farklı plan tiplerine sahip beş adet kilise yapısı seçilerek yerinde gözlem ve literatür araştırması yöntemleriyle incelenmiştir. Dönüşüm süreçlerini daha iyi tahlil edebilmek adına, Bizans’ın muhtelif dönemlerinde inşa edilmiş ve özgün durumlarında Bizans mimarlığı süresince ortaya konmuş farklı plan tiplerine sahip yapılara yer verilmesine dikkat edilmiştir. Yapıların sadece ilk inşa tarihlerinin esas alınması, dönüşüm sürecindeki yaklaşımların tam olarak analizini engelleyeceğinden, Osmanlının dönüşüm odaklı iki farklı zaman diliminde müdahale edilmiş yapılara özellikle yer verilmiştir. Bunlar, Bizans mimarlığı süresince değişik dönemlerde inşa edilmiş ve fethin hemen ardından gelen ilk dalga dönüşüm faaliyetleri ile ikinci dalga olarak nitelendirebileceğimiz II. Bayezid dönemi dönüşüm hareketlerine konu olan kilise yapılarıdır. Belirlenen yapılar öncelikle konumları ve dönüşüm gerekçeleri çerçevesinde incelenerek ihtiyacın yeni işlev üzerindeki etkisi tartışılmıştır. Daha sonra yapılara yeni işlevleri için duyulan ihtiyaçlar doğrultusunda yapılan müdahaleler ortaya konmuştur. Böylece makalenin ana konusu olan ‘farklı plan tiplerindeki yapıların dönüşüm gerekçeleri ve yeni işlevleri için uygunluğu’ irdelenmiştir.

Keywords

Mimarlık ve Sanat Tarihi, İstanbul, Yeniden İşlevlendirme, Cami, Kilise

Ethical Statement

Bilindiği üzere Anket, mülakat, odak grup çalışması, gözlem, deney, görüşme teknikleri kullanılarak katılımcılardan veri toplanmasını gerektiren nitel ya da nicel yaklaşımlarla yürütülen her türlü araştırmalar, insan ve hayvanların (materyal/veriler dâhil) deneysel ya da diğer bilimsel amaçlarla kullanılması ve kişisel verilerin korunması kanunu gereğince retrospektif çalışmalar için etik kurul izni gerekir. Çalışmamızın bu kapsamda yer almadığını; bu nedenle de herhangi bir etik kurul izni gerektirmediğini; çalışmanın hazırlanmasında ve yayın sürecinde hiçbir etik kural ihlali yapılmadığını kabul ve beyan ederim.

Reading Transformation in the Context of Identity and Function: Istanbul from Church to Mosque

Abstract

In this study, the transformation of Istanbul after the conquest; It was examined through the changing social structure and the works transformed accordingly, and the suitability of the buildings of different plan types, which were transformed to serve the same purpose, for their new functions was discussed. The reason for choosing religious buildings in the context of refunctioning is that there are many concrete and accessible/observable examples in Istanbul and that they provide an opportunity to discuss the issue of refunctioning in the context of needs. In the study, five church buildings converted into mosques with different plan types were selected and examined using on-site observation and literature research methods. In order to better analyze the transformation processes, attention was paid to include buildings from different periods and with different plan types built during the Byzantine architecture, in this study. Since taking only the first construction dates of the buildings as a basis would prevent a full analysis of the approaches in the transformation process, structures that were intervened in two different time periods focused on the transformation of churches by the Ottoman Empire were specifically included. These are the churches that were transformed immediately after the conquest, which we can call the first wave, and the church structures that were subject to the transformation movements of the Bayezid II. period, which we can call the second wave. The identified buildings were first examined within the framework of their regional locations and reasons for transformation, and the impact of the need on the new function was discussed. Then, the interventions made in line with the needs for the new functions to be given on the buildings were revealed. Thus, the main subject of the article, 'the reasons for the transformation of buildings of different plan types and their suitability for their new functions' has been questioned.

Keywords

Architecture and Art History, Istanbul, Re-functioning, Mosque, Church

References

• AHUNBAY, Zeynep (2017), Bir Dünya Mirasının Korunması: Ayasofya, Uluslararası Katılımlı 6. Tarihi Yapıların Korunması ve Güçlendirilmesi Sempozyumu 2-3-4 Kasım, Maya Basın Yayın, İstanbul, 2017, 37-46.
• AKAR, Azade (1971), Ayasofya’da Bulunan Türk Eserleri ve Süslemelerine Dair Bir Araştırma, Vakıflar Dergisi, 9, 277-317.
• BAYÜLGEN, Batu (2012), Hagioi Sergios ve Bakkhos Kilisesi Yeni Mimari Bulgular ve Tipoloji, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul. BEBİROĞLU, Murat (2008), Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Nizamnameleri, Akademi Matbaası, İstanbul.
• BÜKTEL, Yılmaz (1995), Studios Manastırı Bazilikasının Üst Örtü Problemi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• OYHON Edith ve ETİNGÜ Bente (1999), Churches in Istanbul, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• CAN, Selman ve ALTUNBAŞ, E. Yıldız (2015), Ayasofya I. Mahmud Kütüphanesi ve Geçirdiği Onarımlar, Atatürk Üniveristesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 35, 181-222. CANBULAT, İbrahim (2019), Fetih Sonrası İstanbul’un İskânı Değişen Şehirli ve Evini 1455-1471 Kaynakları Üzerinden Okumak, Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9.2, 706-740.
• CANSEVER, Turgut (2007), Kubbeyi yere koymamak, Timaş Yayınları, İstanbul.
• CANTAY, Tanju (1988), Osmanlı Devleti’nin Kuruluşundan İstanbul'un Fethine Kadar Osmanlı Sanatı, Mimarbaşı Koca Sinan: Yaşadığı Çağ ve Eserleri, Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1-2, 53-68.
• ERDOĞDU, Ayşe (2023), Ayasofya Tarihi Müzesi, Lale Kültür, Sanat ve Medeniyet Dergisi, 8, 116-125).
• ÜNER, G, ESMER, M ve ALMAC, U (2018), “Surveying a monument: the Eski Imaret Camii in Istanbul”, Haz./Ed. Rogério Amoêda, Heritage 2018 6th International Conference on Heritage and Sustainable Development, 2018, 1607-1617.
• EYİCE, Semavi (1953), İstanbul’da Koca Mustafa Paşa Camii ve Onun Osmanlı-Türk Mimarisindeki Yeri, Tarih Dergisi, 8, 153-182.
• EYİCE, Semavi (1990), İstanbul'da Kiliseden Çevrilmiş Cami ve Mescidler ve Bunların Restorasyonu, Vakıf Haftası Dergisi, 7, 279-291.
• EYİCE, Semavi (1991), Ayasofya Hamamı, TDV İslam Ansiklopedisi, 4, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 211-212. EYİCE, Semavi ve Tanman, Baha (1994), Koca Mustafa Paşa Külliyesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 5, İstanbul, 30-34.
• EYİCE, Semavi (1994), Küçük Ayasofya Camii, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 5, İstanbul, 146-148.
• EYİCE, Semavi (1995), Eski İmaret Camii, TDV İslam Ansiklopedisi, 11, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 391-392.
• EYİCE, Semavi (2000), İmrahor İlyas Bey Camii, TDV İslam Ansiklopedisi, 22, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 228-231.
• EYİCE, Semavi (2002), Koca Mustafa Paşa Camii ve Külliyesi, TDV İslam Ansiklopedisi, 26, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 133-136.
• GÜNDÜZ, Ahmet (2008), İstanbul’un Osmanlılar Tarafından Fethi, Türk- İslam ve Avrupa Açısından Önemi, Karadeniz Araştırmaları, 5.17, 51-66.
• İLERİ, Ülkü (2009), Türkiye'de Toplumsal Değişimin Çalışma İlişkileri Üzerindeki Etkileri, TÜHİS, Ankara.
• İNALCIK, Halil (1996), Fatih Sultan Mehmed Tarafından İstanbul’un Yeniden İnşası, çev. Fahri Unan, 19 Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 1988, 3, 205-2ı4.
• İNALCIK, Halil (2001), İstanbul – Türk Devri. TDV İslam Ansiklopedisi, 23, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 220-239.
• MATHEWS, Thomas F (1971), The Early Churches of Constantinople: Architecture and Liturgy, University Park: Pennsylvania State University Press, London,
• NECİPOĞLU, Gülru (2013), Sinan Çağı: Osmanlı İmparatorluğunda Mimari Kültür, çev. Gül Çağalı Güven, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
• ORTAYLI, İlber (1986), İstanbul’un Mekânsal Yapısının Tarihsel Evrimine bir Bakış. Amme İdaresi Dergisi 2.10, 77-97.
• SAV, Murat (2010), Sancaktar Hayreddin Mescidi, Vakıflar Dergisi, 33, 53-66. SAV, Murat (2021), Koca Mustafa Paşa Külliyesi ve Restorasyon Çalışmaları, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları No: 143, İstanbul.
• SOLAK, Canan ve OKUYUCU, Ş. Ebru (2022), Dini Yapıların Dönüştürülmesinde Mevcut Yapı Bileşenlerinin Yeni İşlevdeki Karşılıkları: Kilise ve Cami Dönüşümleri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 49, 191-211.
• SUNAY, Serkan, (2011), İstanbul Hirami Ahmet Paşa Mescidi, OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 30, 173-188.
• PALAZZO, P. Benedetto, O. P. (2014), Arap Camii veya Galata Saint Paul Kilisesi. çev. İ. Burhan Yentürk. Bilge Karınca Yayınları, İstanbul.
• PROCOPIUS, (2004) İstanbul’da İustinianus Döneminde Yapılar, Birinci Kitap. çev. Erendiz Özbayoğlu. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul.
• TUĞLACI, Pars (1985), Osmanlı Şehirleri, Milliyet Yayınları, İstanbul.
• ÜNVER, A. Süheyl (1995), İstanbul Risaleleri 2, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İstanbul.
• VAN MILLINGEN, Alexander (1912), Byzantine Churches of Constantinople Their History and Architecture, MacMillan & Co, London.
• WERNER, Müller ve VOGEL, Gunther (2005), Mimarlık Atlası I. Cilt Mezapotamya’dan Bizans’a Mimarlık Tarihi, çev. Doğan Tuna, Yem Yayınları, İstanbul.
• WIENER MULLER, Wolfgang, (2001), İstanbul’un Tarihsel Topoğrafyası, çev. Ülker Sayın, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• YENEN, Zekiye (1999), Osmanlı Dönemi Türk Kentinde Planlama Kültürü, 3. Eyüpsultan Sempozyumu, İstanbul, 1999, 438-445.
• YÜCEL, Yaşar (1991), Reformcu Bir Hükümdar Fatih Sultan Mehmet, Belleten, 55.212, 79-86.