Halk Kültüründe Rüya Motifi: Anne Arketipi Bağlamında Bir Çözümleme

Year 2025, Volume: 15 Issue: 29, 29 - 47

Gizem Çelik

https://doi.org/10.33207/trkede.1484941

Abstract

Rüyalar binlerce yıldır insanoğlunun merakını cezbeden konulardan biridir. Rüyalar, çeşitli sembolleri içermesi bakımından halk kültüründe, din ve psikoloji disiplinleri bağlamında çeşitli yorumlamalara müsaittir. Türk halk kültüründe mit, destan, halk hikâyesi gibi edebî türlerde ve şamanların-âşıkların yetişmesinde rüyalar karşımıza bir motif olarak çıkmaktadır. Bahsi geçen bu rüya motifi, odak noktasındaki kişiye değişim ve dönüşüm yaşatması bakımından halk kültüründe oldukça önemli bir yere sahiptir. Analitik psikolojinin kurucusu olan Carl Gustav Jung, bireysel bilinç dışının yanında kolektif bilinç dışının da var olduğunu ve arketiplerin kolektif bilinç dışında bulunduğunu ileri sürmüştür. Rüya motifinin içeriğinin de arketipsel semboller bakımından zengin olduğu görülmektedir. Bu bağlamda çalışmada halk kültüründe rüya motifinin ne olduğu ve nasıl karşımıza çıktığı tanıtıldıktan sonra, seçilen şaman olma sürecinden alınan iki rüya, âşık olma sürecinden alınan iki rüya ile anlatı türlerinden alınan iki rüya anne arketipi bağlamında incelenecektir. Çalışma, arketipsel sembolizmin halk kültürü çalışmalarına uygulanabilir olduğunu gösterme amacını taşımaktadır ve bu bakımdan önem arz etmektedir. Çalışmada incelenen altı rüyaya bakıldığı zaman anne arketipinin çeşitli tezahürlerinin var olduğu görülmektedir. Bahsi geçen rüyalarda anne arketipi; kadın (ata ve bilge kadın, üvey anne, sevgili), süt gölü, su ve cennet bahçesi olarak karşımıza çıkmaktadır.

Keywords

rüya, rüya motifi, carl gustav jung, arketipsel sembolizm, anne arketipi

Dream Motif in Folk Culture: An Analysis in The Context of Mother Archetype

Abstract

Dreams are one of the subjects that have attracted the curiosity of mankind for thousands of years. Dreams, in terms of containing various symbols, are suitable for various interpretations in the context of folk culture, religion and psychology disciplines. In Turkish folk culture, dreams appear as a motif in literary genres such as myth, epic, folk tale and in the training of shamans and minstrels. This dream motif has a very important place in folk culture in terms of making the person in the focal point experience change and transformation. Carl Gustav Jung, the founder of analytical psychology, argued that there is a collective unconscious as well as the individual unconscious and that archetypes exist outside the collective unconscious. It is seen that the content of the dream motif is also rich in archetypal symbols. In this context, after introducing what the dream motif is and how it appears in folk culture, two dreams taken from the process of becoming a shaman, two dreams taken from the process of becoming a lover and two dreams taken from narrative genres will be examined in the context of the mother archetype. The study aims to show that archetypal symbolism is applicable to folk culture studies and is important in this respect. When we look at the six dreams analysed in the study, it is seen that there are various manifestations of the mother archetype. In these dreams, the mother archetype appears as woman (ancestor and wise woman, stepmother, lover), milk lake, water and garden of paradise.

Keywords

dream, dream motif, carl gustav jung, archetypal symbolism, mother archetype

References

• AYDIN, Erhan (2019), Orhon Yazıtları, Bilge Kültür Sanat, İstanbul.
• BAYAT, Fuzuli (2007), Türk Mitolojik Sistemi I-II, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• BAYAT, Fuzuli (2019), Türk Kültüründe Kadın Şaman, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• BEYDİLİ, Celal (2003), Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlüğü, Yurt Kitap Yayınları, Ankara.
• BYRON, Lord (2006), Don Juan. Çev, Halil Köksel, YKY Yayınları, İstanbul.
• CEVİZCİ, Ahmet (2005), Felsefe Sözlüğü, Paradigma, İstanbul.
• ÇELEPİ, Mehmet Surur (2012), Türk Halk Kültüründe Rüya (Yayımlanmış doktora tezi), Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• ÇIBLAK COŞKUN, Nilgün (2021), “Hacı Bektaş Veli Vilâyetnâmesi’nde Yeniden Doğuş Arketipi”, Anadolu’nun Üç Ulu Ereni Yunus Emre, Hacı Bektaş Veli ve Ahi Evran, Haz. Cafer Özdemir, Paradigma Akademi, Çanakkale, 205-219.
• ÇORUHLU, Yaşar (2020), Türk Mitolojisinin Ana Hatları, Ötüken Neşriyat, İstanbul. DEVELLİOĞLU, Ferit (2008), Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat,Aydın Kitabevi, Ankara.
• DOĞAN, Oğuz (2021), Bitlis Efsaneleri: Psiko Sosyal ve Arketipsel Çözümleme, Libra Kitap, İstanbul.
• ELIADE, Mircea (2018), Şamanizm, Çev. İsmet Birkan, İmge Kitabevi, Ankara. FEDAKAR, Pınar (2014), “Besleyen mi, Öldüren mi: Türk Mitik Tasavvurunda Anne Arketipinin Antropomorfik Görünümleri”, Millî Folklor, 103, 5 19.
• FORDHAM, Frieda (2019), Jung Psikolojisinin Ana Hatları, Çev. Aslan Yalçıner, Say Yayınları, İstanbul.
• FREUD, Sigmund (2012), Cinsellik Üzerine, Çev. A. Avni Öneş, Say Yayınları, İstanbul.
• FREUD, Sigmund (2014), Rüyaların Yorumları I, Çev. İ. Kırımlı, Alter Yayıncılık, Ankara.
• FREUD, Sigmund (2016), Ruh Çözümlemesine Giriş Konferansları (2. bs.), Çev. E. Kapkın ve A. Tekşen, Payel Yayınevi, İstanbul.
• FREUD, Sigmund (2018), Psikanaliz Üzerine Yeni Araştırmalar ve Bulgular, Çev. Kamuran. Şipal, Say Yayınları, İstanbul.
• FROMM, Erich (1997), Rüyalar Masallar Mitoslar, Çev. Aydın Arıtan, Kaan Ökten, Arıtan Yayınevi, İstanbul.
• GÜNAY, Umay (2018), Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi, Akçağ Yayınları, Ankara.
• GÜROL, Ender (1977), Carl Gustav Jung, Cem Yayınevi, İstanbul.
• HALL, S. Calvin ve NORDBY, J. Vernon (2016), Jung Psikolojisinin Ana Çizgileri, Çev. Ender Gürol, Cem Yayınevi, İstanbul. İNAN, Abdülkadir (2013), Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• İNAN, Abdülkadir (2017). Eski Türk Dini. Altınordu Yayınları.
• JUNG, Carl Gustav (2003), Dört Arketip, Çev. Zehra Aksu Yılmazer, Metis Yayınları, İstanbul.
• JUNG, Carl Gustav (2004), İnsan ve Sembolleri, Çev. Ali Nahit Babaoğlu, Okyanus Yayınları, İstanbul.
• JUNG, Carl Gustav (2015), Rüyalar (5. bs.), Çev. A. Ecdaroğlu, Pinhan Yayıncılık, İstanbul.
• ÖGEL, Bahaeddin (2014), Türk Mitolojisi I, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• PAÇACI, İbrahim (2016), “Rüyânın Delil Değeri ve İstihâre”, Dini Araştırmalar, 48 (19), 103 128.
• SAYDAM, Bilgin (1997), Deli Dumrul’un Bilinci, Metis Yayınları, İstanbul.
• Sophokles (2012), Kral Oidipus, Çev. V. İlmen, İstanbul, Yaba Yayınları.
• STEVENS, Anthony (2014), Jung, Çev. Nursu Örge, Dost Kitapevi, Ankara.
• Türkçe sözlük (2005), Ankara, TDK Yayınları.
• TÜRKMEN, Fikret (2017), Âşık Garip Hikâyesi, Akçağ Yayınları, Ankara.