Şârihi Bilinmeyen Şerh-i Mu’ammeyât-ı Şihâbüddîn (Risâle-İ Ziyâiyye) Adlı Eser

Year 2025, Volume: 15 Issue: 30, 137 - 172, 23.07.2025

Gıyasettin Ateş

https://doi.org/10.33207/trkede.1643106

Abstract

Divan edebiyatında bir türü ifade edem ‘muamma’ kavramı, özellikle Fars edebiyatında 15. ve 16. asırlarda büyük ilgi görmüş ve bu türün ele alındığı öğretici metinler kaleme alınmıştır. Etkileşim sonucu Türk edebiyatına geçen bu tür rağbet görmüş ve Farsça kaleme alınan didaktik metinlerin Türkçe tercüme ve şerhleri yapılmıştır. Farsçadan Osmanlı Türkçesine tercüme ve şerhi yapılan eserlerden biri de Hakîrî mahlasını kullanan Hüseyin Baykara dönemi Fars şairlerinden Şihâbüddîn Hakîrî’ye ait Risâle-i Ziyâiyye’dir. Tezkirelerin verdiği bilgilerden hareketle onun kudretli bir kaside şairi ve mahir bir muamma söyleyendir. Bu çalışmada inceleme konusu edinen Risâle-i Ziyâiyye eseri, ismini tespit edemediğimiz bir şârih tarafından Türkçeye aktarılmıştır. Bu şerhe ait elimizde tek bir nüsha bulunmakta olup şerhin istinsah tarihi 1155 (1742-43)’tir. Risâle-i Ziyâiyye’nin 129 beytin tercüme ve şerhi yapılmıştır. Eserde muamma türü, tahsîlî, tekmîlî, teshîlî ve tezyîlî şeklinde dört kısma ayrılarak ele alınır. Şerhte önce Farsça ana metin verilir, devamında ilgili beyitlerin tercüme ve şerhi yapılır.
Bu çalışmanın giriş bölümünde muamma türü ve gelişimi hakkında özet bilgilere, inceleme bölümünde tezkirelerdeki bilgiler ışığında Şihâbüddîn Hakîrî’nin hayatı ve eserlerine dair bilgilere yer verilmiştir. İncelenen Türkçe şerhin şekil ve içeriğine dair bilgiler yine bu bölümde verilmiştir. Çalışmanın metin başlığında ise bu şerhe ait tek nüshanın transkripsiyonlu metnine yer verilmiştir. Eksik varakta yer alan beyitler ile tercüme edilmeyen beyitlerin tercümeleri bu bölümde dipnotta verilmiştir.

Keywords

Muamma , Muamma Şerhi , Şihâbüddîn Hakîrî , Risâle-i Ziyâiyye

The Anonymous Commentary On Şerh-i Mu’ammeyât-ı Şihâbüddîn (Risâle-i Ziyâiyye)

Abstract

In Classical Turkish literature, the concept of “muamma,” a genre that involves mystery, gained significant attention in Persian literature during the 15th and 16th centuries. This genre led to the creation of instructional texts. As a result of cultural interaction, this genre found its way into Turkish literature, where Persian didactic works were translated and commented upon in Turkish. One of these works is Risâle-i Ziyâiyye by Şihâbüddîn Hakîrî, a poet from the time of Hüseyin Baykara, who used the pen name Hakîrî. According to biographical dictionaries (tezkire), he was a powerful ode poet and a master of muamma. The work Risâle-i Ziyâiyye, the subject of this study, was translated into Turkish by an unknown commentator. We have only one surviving manuscript of this commentary, and its transcription date is 1155 (1742-43). The Risâle-i Ziyâiyye consists of 129 couplets, all of which were translated and commented on. The genre of muamma in the work is divided into four categories: Tahsîlî, tekmîlî, teshîlî, and tezyîlî. The commentary first presents the original Persian text, followed by its Turkish translation and explanation.
In the introduction to this study, an overview of the muamma genre and its development is provided. The analysis section examines the life and works of Şihâbüddîn Hakîrî based on the information found in biographical dictionaries (tezkires). Furthermore, this section delves into the form and content of the analyzed Turkish commentary. In the text section, a transcription of the sole extant manuscript of the commentary is presented. Translations of the couplets found on the missing folio, as well as those previously untranslated, are provided in the footnotes.

Keywords

Muamma , Muamma Commentary , Şihâbüddîn Hakîrî , Risâle-i Ziyâiyye.

References

• BİLKAN, Ali Fuat (2000), Türk Edebiyatında Muammâ, Akçağ Yayınları, Ankara.
• DURMUŞ, İsmail (2020), “Muammâ”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 30, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 319-320.
• MİRZÂ MUHAMMED TÂHİR NASRÂBÂDÎ (t.y.), Tezkire-i Nasrâbâdî. (Hz. Vahîd-i Destgirdî), Tahran.
• SARAÇ, M. A. Yekta (2020), “Muammâ”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 30, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 320-321.
• SARAÇ, M. A. Yekta (1995), “Emrî, Emrullah”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 11, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 164.
• ŞİHÂBÜDDÎN AHMED B. NİZÂMEDDÎN EL-HEREVÎ HAKÎRÎ (918/1512-13), Risâle-i Mevlânâ Şihâbüddîn Hakîrî, Süleymaniye Kütüphanesi Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu 2932-3, İstanbul.
• TARLAN, Ali Nihad (2019), Divan Edebiyatında Tevhidler ve Muamma, Ketebe Yayınları, İstanbul.
• YAZAR, Sadık (2011), Anadolu Sahası Klasik Türk Edebiyatında Tercüme ve Şerh Geleneği, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.