A SECTION OF SEVENTEENTH CENTURY’S SOUTH EAST ANATOLIAN RELIGIOUS-SOCIAL LIFE: ANTEP MEVLEVI-LODGE

Yıl 2014, Cilt: 182 Sayı: 182, 203 - 226, 01.03.2014

Abdüllatif Armağan

Öz

Mevleviyeh, whose foundations were laid in Anatolia in the thirteenth century, after its establishment, scattered initially in Anatolia and then within the time it spread over various regions. Mevlevilodges which were establish in severals cities of Ottoman geography contributed to the proliferation of the dervish order. Mevlevis’ organization in South East Anatolia started in 1517 after Syria and Egypt fell under the Ottoman rule. Soon after of the year 1516 – in which the region came under Ottoman rule— the Mevlevi-Lodges of Kilis (in 1525), Halep (around 1530) and Antep-Ayıntab (in 1638) were constructed. Antep Mevlevi-Lodge, the largest Mevlevi monastery in South East Anatolia, was the attribute of a menzil (station) zawiyah. At today’s Gaziantep, Mevlevi lodge that is known as Mevlevi-Lodge- Mosque or as Mustafa Aga Mosque is situated at the province of Sahinbey and Kozluca neighbourhood was built by the governor of a sanjak ‘’Turcoman’’ Mustafa Aga in the year Hijri 1048/and anno domini 1638. Mustafa Aga according to his pious foundation endowment which was designated in the year Hijri 1050/ and anno domini 1640 he put forward a condition within his endowment that his brother Şaban Dede’s son Mehmed Dede and people coming from Mehmed Dede’s lineage to be appointed as a Sheik-Trustee to the Mevlevi lodge he built. According to pious foundation endowment, there is a whirling-room, praying room,a large room that is allocated to Sheik Mehmet Efendi’s residing,includes for dervishes nine cells, and a lodge with pool inside garden were built. And also it is stated that within the income sources of the Mevlevi-Lodge there are two dyehouses, one flour-trap, twenty shops, one barn and an inn which has twenty rooms. After the founder Mustafa Aga endowments were allocated by Emine Hatun and Sheik Mehmed Münip Efendi to Mevlevi-Lodge in numerous times.

Anahtar Kelimeler

Antep Mevlevi-Lodge, Mevleviyeh, Islamic mysticism, religious order-tariq, Ottoman State, pious endo

XVII. YÜZYIL GÜNEYDOĞU ANADOLUSUNUN DİNÎ-SOSYAL HAYATINDAN BİR KESİT: ANTEP MEVLEVÎHANESİ

Öz

XIII. yüzyılda Anadolu’da temelleri atılan Mevlevilik, kurulduğu tarihten sonra öncelikle Anadolu olmak üzere zaman içinde değişik bölgelere yayılmıştır. Osmanlı coğrafyasının muhtelif şehirlerinde kurulan Mevlevihaneler, tarikatın yaygınlaşmasına katkı sağlamışlardır. Mevlevîlerin Güneydoğu Anadolu’da örgütlenmeleri ise 1517’de Suriye ve Mısır’ın Osmanlı hâkimiyetine girmesinden sonra başlamıştır. Bölgenin Osmanlı hâkimiyetine girdiği 1516 yılından kısa bir süre sonra 1525 yılında Kilis Mevlevîhanesi, 1530 civarında Halep Mevlevîhanesi, 1638’de ise Antep (Ayıntab) Mevlevîhanesi inşa edilmiştir. Antep Mevlevîhanesi, Güneydoğu Anadolu bölgesinin en büyük Mevlevî tekkesi olup, bir menzil zaviyesi niteliğindeydi. Günümüz Gaziantep’inde Şahinbey ilçesi Kozluca Mahallesi’nde yer alan ve Mevlevîhane (Tekke) Camii veya Mustafa Ağa Camii olarak da bilinen Mevlevîhane, Antep Sancakbeyi Türkmen Mustafa Ağa tarafından H.1048/M.1638 yılında inşa ettirilmiştir. H.1050/M.1640 yılında düzenlenen vakfiyesine göre Mustafa Ağa, Mevlevîhaneye kardeşi Şaban Dede’nin oğlu Mehmed Dede ile onun soyundan gelenlerin şeyh-mütevelli olarak tayin edilmesi şartını koymuştur. Vakfiyede bir semâhane, mescit, Şeyh Mehmed Efendi’nin ikametine ayrılmış büyük bir oda, dervişler için dokuz hücre ve havuzlu bahçesi bulunan bir tekke yaptırıldığı, iki boyahane, bir un kapanı, yirmi dükkân, bir ahır ve yirmi odalı hanın Mevlevîhanenin gelir kaynakları arasında bulunduğu belirtilmiştir. Mevlevîhaneye bânisi Mustafa Ağa’dan sonra muhtelif tarihlerde Emine Hatun ve Şeyh Mehmed Münip Efendi tarafından vakıflar tahsis edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Antep Mevlevîhanesi, Mevlevîlik, tasavvuf, tarikat, Osmanlı Devleti, vakfiye, Güneydoğu Anadolu Bölgesi, vakıf, tekke, dergâh, zâviye.

Kaynakça

• I. Arşiv Dokümanları
• A. Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA)
• VGMA 598: 129; 609: 33; 611: 67.
• B. Konya Mevlana Müzesi Arşivi (KMMA)
• KMMA 52: 1; 52: 2; 52: 3; 65: 6; 65: 7.
• C. Gaziantep Şeriye Sicilleri (GŞS)
• GŞS 14: 30 (H. Şa’bân 1044/ M. Ocak 1635); 31: 1017 (H. Zi’l-ka’de 1086/ M. Ocak 1676); 132: 370 (H. 10 Rebî’ü’l-evvel 1200/ M. 11 Ocak 1786); 159: 418, 424, 425- 428 (H.21 Receb 1322/ M. 2 Ekim 1904), 428- 431 (H. Şa’bân 1322/ M. Ekim 1904).
• II. Araştıma ve İncelemeler
• BELGE, M. (2005). Osmanlı’da Kurumlar ve Kültür, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• CANBAKAL, H. (2009). 17. Yüzyılda Ayntâb Osmanlı Kentinde Toplum ve Siyaset, 1. baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• ÇAM, N. (1996). “Gaziantep (Mimari)”, DİA, XIII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 469- 474.
• ÇINAR, H. (2000). 18. Yüzyılın İlk Yarısında Ayıntab Şehri’nin Sosyal ve Ekonomik Durumu, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Evliya Çelebi. (1314). Seyahatname, IX, İstanbul.
• GÖLPINARLI, A. (1983). Mevlanadan Sonra Mevlevîlik, 2. baskı, İstanbul.
• GÖYÜNÇ, N. (1991). “Osmanlı Devleti’nde Mevleviler”, Belleten, 55/ 213, Ankara: T.T.K. Yayınları, 351- 358.
• GÜLBAHAR, Z., BAŞBOĞA ÇİÇEK, L. (2010). “Gaziantep Mevlevihanesi Vakıf Müzesi”, Vakıflar Dergisi, S. 34 (Aralık), Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 189- 195.
• GÜZELBEY, C. C. (1964). Gaziantep Evliyaları, Gaziantep.
• GÜZELBEY, C. C. (1984). Gaziantep Camileri Tarihi, Gaziantep: Oya Matbaası.
• HINZ, W. (1990). İslamda Ölçü Birimleri, (Çev. Sevim Acar), İstanbul.
• KONYALI, İ. H. (1968). Abideleri ve Kitabeleri ile Kilis Tarihi, İstanbul.
• KÜÇÜK, S. (2007). Mevleviliğin Son Yüzyılı, İstanbul: Vefa Yayınları.
• KÜÇÜKDAĞ, Y. (2000). “Antep Mevlevîhânesi ve Vakfiyeleri”, (Ed. Yusuf Küçükdağ), Osmanlı Devleti’nin 700. Kuruluş Yıldönümü Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu (22 Ekim 1999), Gaziantep: Arsan Basın-Yayın Reklamcılık, 211- 242.
• KÜÇÜKDAĞ, Y. (2004). “Kilis Mevlevîhânesi, Vakıfları ve Vakfiyeleri”, Osmanlı Araştırmaları, S.24, İstanbul, 257- 287.
• TANRIKORUR, B. (1996). “Gaziantep Mevlevîhânesi”, DİA, XIII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 475- 477.
• TANRIKORUR, B. (2000). Türkiye Mevlevihanelerinin Mimari Özellikleri, II, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• TUNCER, O. C. (1996). “Kilis Mevlevîhânesi”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 2 (Mayıs), 259-281.
• YÜKSEL, H. (1994). “Ayıntab Mevlevihânesi”, Toplumsal Tarih, C.1, S. 5 (Mayıs), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 43- 46. EKLER:
• EK-1: Antep (Ayıntab) Mevlevîhanesi’ne Ait Bânisi Türkmen Mustafa Ağa Bin Yusuf’un H.Gurre-i Muharrem 1050/M.23 Nisan 1640 Tarihli Vakfiyesi (KMMA 52/3)