Çorum ve Çevresinde Faaliyette Bulunan Ali Murtezâ Nam-ı Diğer Kör Dede Çetesi

Year 2013, , 183 - 218, 01.04.2013

Murat Alandağlı

https://doi.org/10.37879/belleten.2013.183

Abstract

XIX. yüzyıl sonu ile XX. yüzyıl başları Osmanlı İmparatorluk tarihi açısından oldukça önemli gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemde yaşanılan bazı gelişmeler, yönetim disiplini, sosyal adalet ve askeri düzenin gerilemesine neden olmuştur. Bu duruma ilave olarak merkez-taşra koordinasyonun bozulması eşkıyalık hareketlerinin artmasına yol açmıştır. Böylece kısa zamanda Osmanlı taşrasında farklı temelli eşkıya hareketlerinin görüldüğü merkezler ortaya çıkmıştır. Tarihinde pek çok isyan hareketi barındıran Çorum'da bu merkezlerden biridir. XX. yüzyıl başlarındaki bazı gelişmelerden dolayı önem kazanan Çorum'da, önceleri bireysel temelli olarak ortaya çıkan Kör Dede'nin eşkıyalığı, zamanla idari, sosyo-ekonomik ve dini temeller edinmiştir. Dolayısıyla çalışmamızda dönem itibariyle oldukça sıkıntı içerisinde bulunan İmparatorluğun Kör Dede Çetesi ile mücadelesi başta olmak üzere, çetenin faaliyet gösterdiği bölgelerdeki halk, idareci ve askerlere dair pek çok anekdota rastlanılacaktır. Çalışmamız esasında mahalli bir çalışma olmasına rağmen Osmanlı taşrasında yaşanılanlara genel olarak ışık tutmaktadır. Bu nedenle özelde Çorum örneğinden hareketle Osmanlı taşrasına dair yeni bir pencere açılmıştır. Bu pencereden; Kör Dede, çerkezler, idareciler, askerler, Dedesli aşireti, Alevi-Türkmen taifesi, vergiden yılmış halk ile zalim tahsildarlar gibi gördüklerimiz esasında imparatorluk gerçeğinden başka bir şey değildir. Farklı olan sadece yer, zaman ve şahıslardır.

Keywords

Kör Dede, Eşkıya, Alevi, Çorum, Asker Firarisi, Çerkez, Rum Çeteleri

The Active Bandit Group of Ali Murteza Alias "Blind Grandfather (Kör Dede)" in Çorum and its Vacinity

Abstract

The period between the end of the XIX and beginning of the XX Centuries witnessed extremely important developments in the development of the history of the Ottoman Empire. Some of the developments experienced during this period led to the decline in the management discipline, social justice and military organization. In addition to this situation, the deterioration of the central provincial coordination led to the increase in Banditry actions. Thus, Bandit-based movements emerged and were seen in different parts of the Ottoman countryside. Çorum was one of the centres which hosted many of these rebellious acts in history. Among some of these developments which emerged and gained prominence in the early phase of the XX Century in Çorum, initially on individually bases and with time as administrative, socio-economic and religious fundamentalism was the banditry of "Kör Dede" (Blind Grandfather). Therefore, in our study, we come across several anecdotes regarding especially struggles of the Empire, and the people of the region, its officials and military where the gang of "Kör Dede" was active in the period. Although it's a study of the regional experiences, it will shed a light on the Ottoman Countryside. For this reason, the example of Çorum movement in particular opened a new window in the Ottoman Countryside. From this window: we see that, "Kör Dede" Circassians , administrators, military, the Dedesli tribe, the Alawi - Turkmen class, were actually nothing other than ruthless tax collectors on the basis of the oppressive empire for the frustrated people. The only difference was the time and the individuals.

Keywords

Kör Dede, Bandit, Alawi, Çorum, Military fugitive, Circassians, Greek Bandits

References

• KAYNAKLAR
• Arşiv Kaynakları
• BOA. DÂHİLİYE ŞİFRE KALEM (DH. ŞFR.)
• 579/118, 567/36, 575/116, 568/62, 1-3, 567/58, 1-5, 568/ 62, 579/15, 579/14, 1-4, 569/34, 1-7, 568/48, 568/62, 5, 87/294, 584/98, 579/13, 1-4, 80/17, 85/12, 82/114, 80/193, 80/156, 568/62-7, 572/48,1-6, 80/107, 590/71, 575/116, 82/214, 572/27, 1-4, 591/106, 1,2, 573/41, 1-4,
• BOA, DÂHILİYE NEZARETİ KALEM-İ MAHSÛS (DH-KMS.)
• 54/2,
• BOA DAHİLİYE NEZARETİ EMNİYET-İ UMUMİYE MÜDÜRİYETİ ASAYİŞ KALEMİ (DH. EUM. AYŞ.)
• 9/34, 66/13, 9/34, 19/101,
• BOA. DAHİLİYE EMNİYET-İ UMUMİYE, 6. ŞUBE (DH. EUM.)
• 42/10, 52/21-A, 42/48, 34/23, 37/49, 52/74, 26/4,
• BOA. DOSYA USULÜ İRADELER TASNİFİ (DUİT.)
• 65/42, 65/47,
• Gn. Kur. ATASE BİRİNCİ DÜNYA HARBİ KATALOĞU (BDH.)
• 2923/518-005-07; 2923/518-005-04; 2923/518-005-05 2923/518-005-02; 2923/518-005-24; 2889/365-001-90 2923/518-005-01; 2889/365-001-87; 2923/518-005-18 2923/518-005-15; 2923/518-005-09; 2923/518-005-08 2923/518-005-17; 2923/518-005/16
• Basılı Yayınlar
• Akbıyık, Yaşar, "Milli Mücadele ve Cumhuriyet Döneminde Çorum", Türk Yurdu, c. 17, s. 122, Evren Yayınları Ankara, 1997, ss 59-62.
• Aktüre, Sevgi, XIX Yüzyılda ve XX Yüzyıl Başlarında Çorum Tarihi, V. Hitit Fest. Komitesi. Çorum, Tarihsiz.
• Altındal, Bekir, "Cahit Külebi'nin Penceresinden Zile", Aramızdan Ayrılışının Onuncu Yılında Cahit Külebi Paneli, Zile, 2006.
• Balcıoğlu, Mustafa, "Milli Mücadele Sırasında Merkezi Anadolu'da Asayişi Sağlamak İçin Oluşturulan Milis Kuruluşlar", Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Atatürk Yolu Dergisi, c. 2, s. 6, Ankara, 1990, ss 261-274.
• "Milli Mücadele Sırasında Merkezi Anadolu'da Amele Taburlarının Kuruluşu", Türk Dünyası Tarih Dergisi, s. 51, İstanbul, 1991, ss.46-48.
• "Birinci Dünya Savaşı Sırasında Karadeniz'de Rum Faaliyetleri ve Sivil Tepki", OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi), s. 4, Ankara, 1993, ss.91-97.
• Barkey, Karen, Eşkıyalar ve Devlet, Osmanlı Tarzı Devletin Merkezileşmesi, çev. Zeynep Altok, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999.
• Başgöz, İlhan - Wilson Howard, Türkiye Cumhuriyetinde Milli Eğitim ve Atatürk, Ajans Türk Matbaacılık, Ankara, 1969.
• Bayrak, Mehmet, Eşkıyalık ve Eşkıya Türküleri, Yorum Yayınları, Ankara, 1985.
• Beşikçi, İsmail, Doğu Anadolu'nun Düzeni, E Yayınları, İstanbul, 1969.
• Bezci, Bünyamin, "İsyanın Sosyo-Politik Tarihselliği: Eşkıyalar, Partizanlar ve Teröristler", Uluslararası Hukuk ve Politika, c. II, n. 7, Ankara, 2006, ss. 99-110.
• Boran, Behice, Toplumsal Yapı Araştırmaları, Sarmal Yayınları, İstanbul, 1945.
• Bozkurt, Fuat, Toplumsal Boyutlarıyla Alevilik, Melisa Matbaacılık, İstanbul, 2005.
• Çankaya, Necati, İrticai Olaylar ve İç İsyanlar, İstanbul, 2003.
• Ertan, Ayfer, Milli Mücadele Döneminde Çorum ve Çevresi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, İstanbul, 2008.
• Güler, Yusuf, Ankara Vilâyeti'nde idari Yapının, Yöredeki Sosyo-Ekonomik Yapıya Olan Etkileri 1880-1919, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 19 Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun, 2007.
• Gündoğdu, Abdullah, "Çorum'da Bir Türkmen Aşireti: Dedesli", OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, s 3, Ankara, 1992, ss.211-223.
• Habiçoğlu, Bedri, Kafkaslardan Anadolu'ya Göçler, İstanbul, 1993.
• Hınz, Walther, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyt XV. Yüzyılda İran'ın Milli Bir Devlet Haline Yükselişi, çev. Tevfik Bıyıkoğlu, Ankara, 1992.
• Hobsbawm, Eric J., Sosyal İsyancılar, Yöntem Yay. İstanbul, 1973.
• Eşkıyalar, çev. Orhan Akalın - Necdet Hasgül, Avesta Yayınları, İstanbul, 1997.
• İlgürel Mücteba, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Ateşli Silahların Yayılışı", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi Ord. Prof İ. Hakkı Uzunçarşılı Hatıra Sayısı, s. 32, İstanbul, 1979, ss. 301-318.
• İlter, Fügen, Bir Anadolu Kenti: İskilip, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1992.
• İskender, Pelin, "Kafkasya Göçlerinin Çorum'a İskânı 1865-1895", Uluslararası Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Çorum, (haz. M.M. Söylemez, M. Okumuş, İ.Yiğit Çorum Belediyesi Kültür Yayınları, c III, Çorum, 2008, ss.1561-1573.
• Karamuk, Hayri, "Çorum'da Yağmursuzluk ve Halktaki Ananeler", Çorumlu, c. II, Çorum, 2009.
• Tahir, Kemal, Köyün Kamburu, İthaki Yayınları, İstanbul, 2006.
• Yedi Çınar Yaylası, İthaki Yayınları, 8 Basım, İstanbul, 2008.
• Korkmaz, Şerif, "Çorumda Nüfus ve Göç Hareketleri" Osmanlı Döneminde Çorum Sempozyumu, Çorum, 2004.
• Köstekçioğlu, Süleyman, "Çorum Adı Üzerinde incelemeler I", Çorumlu, C. I, Çorum Belediyesi Yayınları, Çorum, 2009.
• Küçük, Hülya, Kurtuluş Savaşında Bektaşiler, Kitap Yayınları, İstanbul, 2008.
• Lewis, Bernard, Modem Türkiye'nin Doğuşu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993.
• Melikoff, Irene, Uyur İdik Uyardılar Alevilik Bektaşilik Araştırmaları, çev. Turan Alptekin, Demos Yayınları, İstanbul, 2009.
• Ocak, Ahmet Yaşar, "Din ve Düşünce", Osmanlı Medeniyeti Tarihi, c I, (ed. E. İhsanoğlu), Feza Gazetecilik, İstanbul, 1999.
• Önder, Ali Tayyar, Türkiye'nin Etnik Yapısı, Kripto Yayınları, 51. Baskı. 2011.
• Öz, Mehmet, "Modernleşme Öncesinde Osmanlı Toplumunda Eşkıyalık Hareketlerinin Niteliği ve Özellikleri", Süleyman Demirel Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi; Prof. Dr. Bayram Kodaman'a Armağan Özel Sayısı, Isparta, 2010, ss. 226-233.
• Öztürk, Sedar, "Eşkıyalar, Kabadayılar, Külhan Beyleri ve Silah Toplama", Bilgi ve Bellek, s V, İstanbul, 2006, ss. 136-159.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c II, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1971.
• Sabuncuoğlu, M.İhsan, Çorum Tarihine Dair Derlemelerim, Maarif Hayatımız., c II, (haz. A. Ozulu; İ.Yiğit), Çorum Belediyesi Kültür Yayınları, Çorum, 2010.
• Söylemez, Mahfuz, "Ankara Vilâyet salnamelerine Göre Osmanlı'nın Son Döneminde Çorum", Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, c 6, s 12, Çorum, 2007, ss.7-40.
• Şahin, Gürsoy, "XVII. Yüzyılın Sonlarında Afyonkarahisar'da Eşkıyalık Hareketleri", Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi; c IV, s 2, Afyon, 2003, ss.75-88.
• Şahin, İlhan, "Çorum", Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. VIII, İstanbul, 1993.
• Tok, Özen, "XVIII. Yüzyılda Çorum ve Çevresinde Eşkıyalığı Önlemeye Yönelik Nezre Bağlama", Uluslararası Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Çorum Sempozyumu, Çorum, 2008.
• Tombuş, Nezmi, "Çorum'da Âşar Vergisi", Çorumlu, c. I, Çorum, 2009.
• Türkmen, Zekeriya, "XX. Yüzyıl Başlarında Batı Anadolu'da Eşkıya İle Mücadelede Osmanlı Kolluk Kuvvetlerinin Faaliyetleri: Çakırcalı Takip Harekatı", XIV. Türk Tarih Kongresi Ankara: 9 - 13 Eylül 2002 Kongreye Sunulan Bildiriler, IX. c. II, k. I,Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2002, ss.197-223.
• Uluçay, M. Çağatay, XVIII. ve XIX Yüzyıllarda Saruhan'da Eşkıyalık ve Hareketleri, Berksoy Basımevi, İstanbul, 1955.
• Uzun, Efkan, "Osmanlı Örneklemi Üzerinden Sosyal Eşkıyalığa Bir Bakış", Türkiye Sosyal Araştırmalar, y. 10, s 3, Ankara, 2006, ss.31-45.
• Ünal, Muhittin, Kurtuluş Savaşında Çerkezlerin Rolü, Ankara, 2000.
• Ünlü, Mucize, "Tanzimat Sonrasında Balkanlardan Karadeniz'e Sürgünler", History Studies International Journal of History,Volume 2/2, 2010, ss.305-320.
• Yıldırım, Hatice, "Bir Siyaset Adamımız Dursun (YALVAÇ) Bey", Uluslararası Osmanlı'dan Cumhuriyete Çorum Sempozyumu, 23-25 Kasım 2007, Çorum; Çorum Belediyesi Kültür Yayınları, c. III, Çorum, 2008.
• Yılmaz, Orhan, Zile isyanı, Ankara, 2005.
• İrticai Olaylar ve İç İsyanlar, İstanbul, 2008.
• Zelyut, Rıza, Dersim İsyanları: Seyyit Rıza Gerçeği, Kripto Yayınları, 10. Baskı, 2011.
• Meclis Zabıt Tutanakları
• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, Cilt: 4, İçtima-i sene:1 s. 515.
• TBMM Gizli Gelse Zabıtları, Devre:1, Cilt: 1 Celse: 3, İçtima-i Sene: 1, s, 233.
• TBMM Gizli Gelse Zabıtları, C. II, s. 203.
• Mülâkatlar
• Şakir Ercan, (Çorum-Aştağul)
• Salim Tıraş, (Ankara-Mamak)
• İsmail Aygün, (Çorum-İskilip)
• İnternet Kaynakları
• Bektaşoğlu/Belkaraağaç Köyü, http://www.bektaşoglukoyu.net (Erişim Tarihi: 11 Eylül 2011)
• http:// www.cemilbey.liyiz.biz/(Erişim Tarihi: 05 Ekim 2011)
• http://ibikkoyu.awardspace.; www.alacalilardernegi.tr.99 (Erişim Tarihi: 1 Eylül 2011).
• www.antoloji.com/kor-dede-destani-siiri (Erişim Tarihi:1 Haziran 2011)