Rus-Batı Rekabetinin Odak Noktasındaki Anadolu ve Ankara Hükümeti’nin Sovyet Politikası (1920-1922)

Year 2018, Volume: 82 Issue: 295, 1077 - 1152, 01.12.2018

Turhan Ada

https://doi.org/10.37879/belleten.2018.1077

Abstract

Ankara, Milli Mücadele döneminde, Batı ile Rusya arasındaki rekabetten yararlanarak Batı emperyalizmini Sovyet desteği ile pasifize etmek istemiştir. Bu strateji ile sadece Sovyet yardımına dayanarak askeri başarı kazanmak hedeflenmemiş; aynı zamanda, Batılı başkentler nezdinde, bir “Bolşevik Anadolu” korkusu oluşturmak suretiyle İtilaf Devletleri’nin “Bağımsız Anadolu” olgusunu onaylamaları sağlanmıştır. Aynı şekilde, Sovyetler de böyle bir ihtimali bilmelerine rağmen, Bolşevik olmasa bile bağımsız kalabilen bir Anadolu’ya razı olmuşlar, bölgede oluşabilecek muhtemel bir Batı nüfuzundan ciddi biçimde endişe duymuşlardır. Bu iki dinamik sayesinde Ankara, sürece avantajlı başlamış ve bu konumunu daima korumuştur. Sonuçta, şartların zorlamasıyla ortak düşmanlara karşı işbirliğine giden iki odağın zoraki işbirliği ile hassas bir konjonktür oluşmuştur. Ankara ve Moskova, birbirlerini, İtilaf Devletleri’yle anlaşarak kendilerini tuzağa düşürmeye hazır zoraki bir ortak olarak görmüşlerdir. Tabii bu bağlamda en fazla endişe eden taraf, böyle bir ihtimali esir olmakla özdeşleştiren “Ankara” olmuş, bu ihtimal Moskova için de geçerli olduğu için, Ankara’yı, etik açıdan, problemsiz bir zeminde tutmuştur. Sürecin son sahnesinde belirleyici olan “Türk Zaferi” olmuş, avantajını askeri gücüyle değerlendiren Ankara, başarıya ulaşmıştır. İtilaf Devletleri ve Moskova da, birbirlerinin güdümüne gireceğine bağımsız olan bir Anadolu’yu kabullenmişlerdir.

Keywords

Atatürk, Milli Mücadele, Dış Politika, Sovyet Rusya, Moskova Dostluk Antlaşması

Anatolia at the Core of Russia-West Rivalry and Soviet Policy of Ankara Government

Abstract

Anatolian Ankara, in the period of the National Struggle, wanted to neutralize Western imperialism with Soviet support, taking advantage of the competition between the West and Russia. With this strategy, it was not only aimed at achieving military success with Soviet assistance, but also at the same time, in Western capitals, by establishing a fear of “Bolshevik Anatolia”, the Entente States confirmed the existence of “Independent Anatolia”. Likewise, although the Soviets knew such a possibility, they were willing to accept an independent Anatolia, even if they were not Bolsheviks, and they were seriously concerned about possible Western influence in the region. Thanks to these two dynamics, Ankara has started advantageously and has always maintained this position. As a result, a precarious conjuncture was formed with the forced cooperation of the two chambers that cooperated against the common enemies by enforcing the conditions. Ankara and Moscow have seen each other as a compulsive partner ready to drop themselves at any moment. Of course, the most worrying party in this context was Ankara, which identifies such a possibility with prisoner, and kept Ankara on an ethical, problem-free basis, since this possibility is also valid for Moscow. In the last scene of the process, the “Turkish victory” was determined, and Ankara, which evaluated the advantage with military power, succeeded. Entente States and Moscow have accepted an Anatolia which is independent of each other.

Keywords

Atatürk, War of Independence, Foreign Policy, Soviet Russia, Treaty of Moscow

References

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Sayı: 351, Fon Kodu: 30..18.1.1, Yer No: 1.19..8.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Dosya No: 431148, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 247.674..10.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Fon Kodu: 30..18.1.1, Yer No: 2.38.18.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Hariciye Siyasi, Dosya: 2296, Gömlek: 1-2, M. 04.03.1918.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Hariciye Siyasi, Dosya: 2563, Gömlek: 5, M. 30.10.1918.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Muahedeler, Belge No: 437/8/2.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Sayı: 273, Dosya No: 431-4, Fon Kodu: 30.18.1.1, Yer No: 1.15.9.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Sayı: 27-10, Dosya No: 86-20, Fon Kodu: 30.18.1.1, Yer No: 7.30.11.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Dosya No: 28-182, Fon Kodu: 930.1,0.0, Yer No: 3.40.1.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 930.2.0.0, Yer No: 1-6-1, 1920.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 30,18.1.1, Yer No: 2-38-18, 12 Mart 1921.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Dosya No: 28-182, Fon Kodu: 930.1.0.0, Yer No: 3-40-1, 30.11.1921.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 930,2.0.0, Yer No: 3-24-3, 1923.
• Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, Fon Kodu: 30-18-1-2, Yer No: 4-45-13.
• Cumhuriyet Müzesi Arşivi, Dosya No: VI/1, Belge No: 3054.
• Dışişleri Bakanlığı Arşivi, Rusya Muahedat Kısmı, Dosya No: 405, Karton: 119; Karton 125, Şifre Kalemi, 10 Kasım 1917, No: 2289.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 112, Dosya No: 194- 405, Fihrist: 11-1.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 324, Dosya No: 67-10, Fihrist: 4, 4-1, 4-3.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 534, Dosya No: 44- A/156, Fihrist: 2.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 549, Dosya No: 4-16-A, Fihrist: 6-1, 6-2.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 586, Dosya No: 34-114, Fihrist: 3, 3-1, 35-115, 37, 43-5, 43-6, 59.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 587, Dosya No: 61-116, Fihrist: 39.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 588, Dosya No: 36-118, Fihrist: 41-15, 41-16, 41-17.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 588, Dosya No: 36-118, Fihrist: 6-1, 40-3, 40-4, 40-5, 40-6, 41-15, 41-16, 41-17.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 639, Dosya No: 151- 269, Fihrist: 27.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 639, Dosya No: 151- 296, Fihrist: 4, 4-1, 4-3, 11.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 849, Dosya No: 2-4, Fihrist: 4-2, 25.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 852, Dosya No: 13-16, Fihrist: 118.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 852, Dosya No: 55/B- 14, Fihrist: 5, 5-1.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 879, Dosya No: 10-2, Fihrist: 98-2, 98-3, 98-4.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 887, Dosya No: 31-28, Fihrist: 30, 30-1.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 993, Dosya No: 30-A/9, Fihrist: 12, 12-1, 12-2.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 993, Dosya No: 171- A/13, Fihrist: 9.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Klasör: 1041, Dosya No: 44- B/139, Fihrist: 19, 24-3.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Katalog: 10A, Kutu: 578, Göm- lek: 105, Sıra: 1019, Belge:105-1.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Katalog: 13A, Kutu: 911, Göm- lek: 17, Sıra: 3913, Belge: 17-1, 17-2.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Katalog: 10 A, Kutu: 613, Göm- lek: 45, Sıra No: 1062, Belge No: 45-2.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Katalog: 10A, Kutu: 613, Göm- lek: 96, Sıra: 1886, Belge: 96-1.
• Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüd Başkanlığı Arşivi, Katalog: 10A, Kutu: 615, Göm- lek: 55, Sıra: 5874, Belge: 55-1, 55-5.
• Harp Tarihi Dairesi Arşivi, Belge No: 5/7723, Dosya No: 228.
• Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi, Belge No: 24/3038; 59/17364; 126/19247, 19243; 132/19543.
• Türk Tarih Kurumu Tevfik Bıyıklıoğlu Arşivi, Belge No: 134, 152. Resmi Yayınlar
• Atatürk’ün Tamim Telgraf ve Beyannameleri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 2006.
• Ayın Tarihi, Sayı: XIX, s. Ankara 1935.
• Documents on British Policy, Seri: I, Cilt III, Londra 1949, Belge No: 630.
• Dokumentı Vneşney Politiki, Cilt II-IV, Gospolizdat, Moskova 1959.
• Düstur, III. Tertip, Cilt II, İstanbul 1929.
• Kurtuluş Savaşımız, (1919-1922), Dışişleri Bakanlığı Yayınları, Ankara 1973.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, (Devre: IV), Cilt I, İçtima: 11.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt I, İçtima: 14.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt I, İçtima: 144.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt I, İçtima: 19.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt II, İnikad: 54.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt III, İçtima: 48.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt IV, İçtima: 14.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt IV, İçtima: 75.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt IV, İçtima: 76.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt V, İçtima: 14.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt VI, İçtima: 101.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt VII, İçtima: 128.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt VII, İçtima: 133.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt VII, İçtima: 133.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt VII, İçtima: 134.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt VII, İçtima: 142.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt IX, İçtima: 5.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt X, İçtima: 34.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt XI, İçtima: 53.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt XIV, İçtima: 120.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt XVI, İçtima: 131.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt XVII, İçtima: 162.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt XVIII, İçtima: 1.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt XVIII, İçtima: 9.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt XVIII, İçtima: 13.
• TBMM Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt XXIII, İçtima: 112.
• TBMM Gizli Celse Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt I, İnikad: 85.
• TBMM Gizli Celse Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt I, İçtima: 144.
• TBMM Gizli Celse Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt I, İnikad: 149.
• TBMM Gizli Celse Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt II, İnikad: 94.
• TBMM Gizli Celse Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt III, İnikad: 42.
• TBMM Gizli Celse Zabıt Ceridesi, (Devre: 1), Cilt V, İnikad: 84.
• Türk İstiklâl Harbi (İdarî Faaliyetler), Cilt VII, Genel Kurmay Harp Tarihi Başkanlığı Resmî Yayınları, Ankara 1975.
• Hatıratlar ve Araştırma-İncelemeler
• Ada, Turhan, “Atatürk’ün Misak-ı Milli Stratejisi ve Bu Bağlamdaki Problematik Tar- tışmaların Analizi”, Yeni Türkiye, Ankara 2017.
• Adıvar, Halide Edip, Turkey Faces West, New Haven, 1930.
• ____________,Türkün Ateşle İmtihanı, XI. Baskı, İstanbul, Atlas Kitabevi.
• Afetinan, Ayşe, İzmir İktisat Kongresi, TTK Basımevi, Ankara 1989, 120 s..
• Ağaoğlu, Samet, Kuvay-ı Milliye Ruhu, Ankara 1964.
• Akdevelioğlu, Atay ve Oran, Baskın, Türk Dış Politikası (1919-1989) (Edit. Baskın Oran), İletişim Yayınları, Ankara 2001.
• Akşin, Aptulahat, Atatürk’ün Dış Politika İlkeleri ve Diplomasisi, İstanbul 1964.
• Aliyev, Hamit, “Kemal Atatürk’ün Türkiye ile Sovyetler Birliği Arasında Dostluğun Kurulması ve Sağlamlaşmasında Rolü”, IX. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Cilt III, TTK Basımevi, Ankara 1989.
• Aliyev, Hamit, “70 Yılda Sovyet-Türkiye İlişkilerine Dair”, Uluslararası İkinci Atatürk Sempozyumu (9–11 Eylül 1991), Cilt II, ATAM Yayınları, Ankara 1996.
• Altay, Fahrettin, 10 Yıl Savaş, 1912-1922, ve Sonrası, İstanbul, 1970
• Apak, Rahmi, Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, TTK Basımevi, Ankara 1988.
• Aralov, Semyon İvanoviç, Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Hatıraları, Burçak Yayınevi, İs- tanbul 1967.
• Aralov, Semyon İvanoviç, Rus Büyükelçisi’nin Hatıralarında Atatürk ve Türkiye (Edit.: Erol Cihangir), Kum Saati Yayınları, İstanbul 2005.
• Arıkoğlu, Damar, Hatıralarım, Tan Matbaası, İstanbul 1961.
• Aras, Tevfik Rüştü, Atatürk’ün Dış Politikası, Kaynak Yayınları, İstanbul 2003.
• ____________, Görüşlerim, Cilt I, İstanbul 1945.
• Armaoğlu, Fahir, “Ali Fuat Cebesoy ve Milli Mücadele Türk-Sovyet İlişkileri”, Ali Fuat Cebesoy’u Anma Paneli (10 Ocak 1994), ATAM Yayınları, Ankara 1997.
• ____________, “1920 Yılında Milli Mücadele ve Sovyet Rusya”, VII Türk Tarih Kong- resi Bildirileri, Cilt II, TTK Basımevi, Ankara 1973.
• Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, Cilt II, TTK Basımevi, Ankara 1989.
• Atatürk’ün Bütün Eserleri, Kaynak Yayınları, İstanbul, Cilt II, 1999; Cilt VI, 2001, Cilt VIII, 2002, Cilt IX, 2002, Cilt XII, 2003; Cilt XIII, 2004.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, Cilt III, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, 1989.
• Avagyan, Arsen, “Kurtuluş Savaşı’nda Ankara-Sovyet İlişkileri”, Toplumsal Tarih, Sayı:159, Bileşim Yayınları, İstanbul 2007.
• Aydemir, Şevket Süreyya, İkinci Adam, Remzi Kitabevi, C. I, İstanbul 1980.
• Bagirov, Yusuf Akoğlu, Kurtuluş Savaşı Yıllarında Azerbaycan-Türkiye İlişkileri, Bilim Yayın- ları, İstanbul 1979.
• Balıkesir-Alaşehir Kongreleri ve Hacim Muhittin Çarıklı’nın Kuvayi Milliye Hatıraları, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınları, Ankara Üniversitesi Bası- mevi, 1967.
• Bayur, Yusuf Hikmet, “Birinci Genel Savaştan Sonra Yapılan Barış Antlaşmalarımız II”, Belleten, Cilt XXX, Sayı: 117.
• ____________, “Mustafa Suphi ve Milli Mücadeleye El Koymaya Çalışan Başı Dışar- da Akımlar”, Belleten, Cilt XXXV, Sayı: 140.
• Türk Devleti’nin Dış Siyasası, II. Baskı, TTK Basımevi, Ankara 1995.
• ____________,Türk İnkılabı Tarihi, III. Baskı, Cilt II/IV, Cilt III/IV, TTK Basımevi, Ankara 1991.
• Belen, Fahri, Askeri, Siyasal ve Sosyal Yönleriyle Türk Kurtuluş Savaşı, Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı, Ankara 1973.
• Bıyıklıoğlu, Tevfik, Atatürk Anadolu’da (1919-1921), Cilt I, Ankara 1981.
• ____________, Trakya’da Milli Mücadele, Cilt I, Ankara 1955.
• Biçer, Ali Rıza, Kurtuluş Savaşı Döneminde Türk-Sovyet İlişkileri ve Mustafa Suphi, Yayınlan- mamış Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İzmir 2000.
• Bilge, Suat, Güç Komşuluk-Türkiye-Sovyetler Birliği İlişkileri (1920-1964), Türkiye İş Banka- sı Kültür Yayınları, Ankara 1992.
• Bozkurt, Mahmut Esat, Atatürk İhtilali, Cilt I, Kaynak Yayınları, İstanbul 2003.
• Budak, Mustafa, Misak-ı Milli’den Lozan’a, İdealden Gerçeğe Türk Dış Politikası, V. Baskı, Küre Yayınları, İstanbul 2014.
• Carr, Edward Hallett, A History of Soviet Russia, Cilt III, Londra 1966.
• ____________,Lenin’den Stalin’e Rus Devrimi (1917-1929), (Çev.: Levent Cinemre), II. Baskı, Yordam Kitap, İstanbul 2015.
• Cebesoy, Ali Fuat, Milli Mücadele Hatıraları, Vatan Neşriyat, İstanbul 1953.
• Moskova Hatıraları, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982.
• ____________,Siyasi Hatıralar, Cilt I, İstanbul 1957.
• Cemal Paşa, Hatıralar, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2001.
• Çoruhlu, Samih, “İstiklal Savaşında Komünizm Faaliyeti”, Yeni İstanbul, 15 Temmuz 1966, Tefrika: 15.
• Dumont, Paul, “Bolşevizm ve Doğu-Mustafa Suphi’nin Türkiye Komünist Partisi 1918-1921”, Birikim, Mart 1980.
• Ellison, Grace, An English Woman in Angora, Londra 1935.
• Eroğlu, Hamza, Türk İnkılap Tarihi, Savaş Yayınları, Ankara 1990.
• Ertürk, Hüsamettin, İki Devrin Perde Arkası, Pınar Yayınları, İstanbul 1962.
• Frunze, Mihail Vasilyeviç, Türkiye Anıları (Çev.: Ahmet Ekeş), Cem Yayınevi, İstanbul 1978.
• Glebov, Antoli, Liniya Drujbı, Sovyetski Pistael, Moskova 1960.
• Guniava, Gela, XX. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Türk-Rus İlişkileri ve Gürcistan, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007.
• Gürsel, Haluk, Tarih Boyunca Türk-Sovyet İlişkileri, Baha Matbaası, İstanbul 1968.
• Gürün, Kamuran, Ermeni Dosyası, TTK Basımevi, Ankara 1983.
• ____________,Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953), TTK Basımevi, Ankara 1991.
• ____________, “17 Aralık 1925 Türk- Rus Anlaşması”, Türk Rus İlişkilerinde 500 Yıl (1491ı-1992), TTK Basımevi, Ankara 1999.
• Halaçoğlu, Yusuf, XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, IV. Baskı, TTK Basımevi, Ankara, 1998, 258 s..
• Halil Menteşe’nin Anıları, 1986, Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul 1986.
• Halil Paşa, İttihat ve Terakki’den Cumhuriyet’e Bitmeyen Savaş (Edit.: Taylan Sorgun), II. Baskı, Kamer Yayınları, İstanbul 1997.
• İleri, Rasih Nuri, Atatürk ve Komünizm Kurtuluş Savaşı Stratejisi, Scala Yayıncılık, İstanbul 1999.
• İnal, İbnülemin Mahmud, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, Maarif Vekaleti Matbaası, İstanbul 1940-1953.
• Kadri, Hüseyin Kazım, Meşrutiyetten Cumhuriyete Hatıralarım (Edit.: İsmail Kara), II. Baskı, Dergah Yayınları, İstanbul 2000.
• Kandemir, Feridun, Atatürk’ün Kurduğu Türkiye Komünist Partisi ve Sonrası, Elif Matbaası
• Kansu, Mazhar Müfit, “Cumhuriyetin İlanı”, Sümerbank Endüstri ve Kültür Dergisi, Sayı: 12, İstanbul 1972.
• Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk ile Beraber, III. Baskı, Cilt II, TTK Basımevi, Ankara 1988.
• Karaman, Sami Sabit, İstiklal Mücadelesi ve Enver Paşa, Trabzon ve Kars Hatıraları, 1921- 1922, İzmit 1949.
• Karaosmanoğlu, Yakup Kadri, Vatan Yolunda, Selek Yayınları, İstanbul 1958.
• Kazım Karabekir, İstiklal Harbimizde Enver Paşa ve İttihad Terakki Erkanı, Menteş Matba- ası, İstanbul 1967.
• ____________,İstiklal Harbimiz, II. Baskı, Cilt I-II, Emre Yayınları, İstanbul 1993.
• İstiklal Harbimizin Esasları, Timaş Yayınları, İstanbul 1991.
• Kerensky, Alexandr, Kerensky ve Rus İhtilali (Çev. Rasih Güran), Ağaoğlu Yayınevi, İs- tanbul 1967.
• Kılıç Ali Hatıralarını Anlatıyor, Sel Yayınları İstanbul 1955.
• Kocabaşoğlu, Uygur ve Berge, Metin, Bolşevik İhtilali ve Osmanlılar, İletişim Yayınları, İstanbul 2006.
• Korhan, Tuğba, “Türkiye Cumhuriyeti’nin İlk Yıllarında Türk-Rus Ticari ve Eko- nomik İlişkileri”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt: 2012-1, Sayı: 24, Bolu 2012.
• Kuran, Ahmed Bedevi, Osmanlı İmparatorluğu’nda İnkılap Hareketleri ve Milli Mücadele, Baha Matbaası, İstanbul 1956.
• Kurat, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1990.
• Kurtuluş Savaşı’nın İdeolojisi Hakimiyet-i Milliye Yazıları, Kaynak Yayınları, İstanbul 2003.
• Lansere, Yevgeni Yevgenyeviç, Ankara Yazı, Kaynak Yayınları, İstanbul 2004.
• Lenin, Viladimir İlyiç, Emperyalizm-Kapitalizmin En Yüksek Aşaması, (Çev. Cemal Sürey- ya), VII. Baskı, Sol Yayınları, İstanbul 1979.
• ____________, “Rusya’da Simdiki Durum ve İşçi Hareketinin Taktiği”, Partizan Sava- şı, III. Baskı, Yar Yayınları, İstanbul 1994.
• Mahmud Celaleddin Paşa, Mir’at-ı Hakikat, Cilt III, İstanbul 1327.
• Mahmud Muhtar Paşa, Maziye Bir Nazar, İstanbul 1341.
• Mehmet Arif, Anadolu İnkılabı, İstanbul, İkdam Matbaası, İstanbul 1924.
• Melek, Kemal, Doğu Sorunu ve Milli Mücadelenin Dış Politikası, Bilgi Üniversitesi Yayınla- rı, İstanbul 1978.
• Müderrisoğlu, Alptekin, Kurtuluş Savaşının Mali Kaynakları, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 1990.
• Mütercimler, Erol, Kurtuluş Savaşı’nda Denizden Gelen Yardım, Yaprak Yayınları, İstanbul 1992.
• Okyar, Fethi, Üç Devir’de Bir Adam (Edit.: Cemal Kutay), Tercüman Yayınları, İstanbul 1980.
• Onar, Mustafa, Atatürk’ün Kurtuluş Savaşı Yazışmaları, Cilt I, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1995.
• Oran, Baskın, Türk Dış Politikası, Cilt I, İletişim Yayınları, 10. Baskı, İstanbul 2004.
• Orbay, Rauf, Cehennem Değirmeni, Cilt I- II, Emre Yayınları, İstanbul 1993.
• Özalp, Kazım, Milli Mücadele, III. Baskı, Cilt I, TTK Basımevi, Ankara 1988.
• Özdemir, Metin, Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtlarında Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1933), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Türk İn- kılap Tarihi Enstitüsü, 1986.
• Parla, Reha, Belgelerle Türkiye Cumhuriyeti ‘nin Uluslararası Temelleri, Cilt II, Özdilek Mat- baası, Lefkoşe 1987.
• Perinçek, Mehmet Bora, Atatürk’ün Sovyetler’le Görüşmeleri, III. Baskı, Kaynak Yayınları, İstanbul 2011.
• Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, Cilt III, İşaret Yayınları, İstanbul 1992.
• ____________,Lozan Hatıraları, IV. Baskı, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1999.
• Moskova-Sakarya Hatıraları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1993.
• Saray, Mehmet, Atatürk’ün Sovyet Politikası, Veli Yayınları, İstanbul 1984.
• ____________,Rusya’nın Türk İllerinde Yayılması, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1975.
• ____________,Türk-Rus Münasebetlerinin Bir Analizi, MEB Yayınları, İstanbul 1998.
• Selek, Sabahattin, Anadolu İhtilali, Cilt I, Kastaş Yayınları, İstanbul 2000.
• Sonyel, Salahi, Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika, Cilt I, TTK Basımevi, Ankara 1973.
• Soyak, Hasan Rıza, Atatürk’ten Hatıralar, Cilt. II, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1996.
• Söylemezoğlu, Galip Kemali, Başımıza Gelenler (Yakın Bir Mazinin Hatıraları), Kanaat Kitabevi, İstanbul 1939.
• Soysal, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları (1920-1945), TTK Basımevi, Ankara 1989.
• Şamsutdinov, Abdulla Amardanoviç, Mondros’tan Lozan’a Türk Ulusal Kurtuluş Savaşı (1911-1923) (Çev. Ataol Behramoğlu), Doğan Kitapçılık, İstanbul 1999.
• Şimşek, Cihat, Türkiye’de Aşırı Sol Faaliyetler ve Rusya Faktörü (1908-1938), Yayınlanma- mış Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara 1999.
• Şimşir, Bilal, British Documents on Atatürk, Cilt I, III, IV, TTK Basımevi, Ankara 1979- 1992.
• ____________, İngiliz Belgeleri ile Sakarya’dan İzmir’e “1921-1922”, II. Baskı, Bilgi Ya- yınları, İstanbul 1989.
• ____________, Lozan Telgrafları, Cilt I, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1990.
• Tansel, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, Cilt III, MEB Yayınları, İstanbul 1991.
• Tengirşenk, Yusuf Kemal, Vatan Hizmetinde, Bahar Matbaası, İstanbul 1967.
• Tepeyran, Ebubekir Hazım, Belgelerle Kurtuluş Savaşı Anıları, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1982.
• Tevetoğlu, Fethi, Türkiye’de Sosyalist ve Komünist Faaliyetler (1910-1960), Ankara 1967.
• Tuğlacı, Pars, Çağdaş Türkiye, Cilt I, Cem Yayınevi, İstanbul 1987.
• Tunçay, Mete, Mesai 1920 Halk Şuralar Fırkası Programı, AÜSBF Yayınları, 1972.
• ____________, “Paul Dumont’un Yazısı Dolayısıyla Mustafa Suphi Üzerine Notlar”, Birikim, -Mart 1980.
• Türkiye’de Sol Akımlar (1908-1925), Bilgi Yayınevi, Ankara 1978.
• Türkgeldi, Ali, Moudros ve Mudanya Mütarekelerinin Tarihi, Ankara 1948.
• Türkgeldi, Ali Fuad, Görüp İşittiklerim, IV. Baskı, TTK Basımevi, Ankara 1987.
• Uran, Hilmi, Hatıralarım, Ankara 1959.
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet, İlk Meclis ve Milli Mücadele’de Anadolu, II. Baskı, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1990.
• Yalçın, Hüseyin Cahit, “Tarihi Mektuplar”, Tanin, No: 4454-408, 18 Ekim 1944.
• “Tarihi Mektuplar”, Tanin, No: 4454-415, 25 Ekim 1944.
• Yalman, Ahmed Emin, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Cilt II, Yenilik Basımevi
• Yerasimos, Stefanos, Türk Sovyet İlişkileri Ekim Devriminden “Milli Mücadele’ye”, Gözlem Yayınları, İstanbul 1979.
• Kurtuluş Savaşında Türk-Sovyet İlişkileri, Boyut Yayınları, İstanbul 2000.
• Yılmaz, Mustafa, “Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası”, Türkler, Cilt 16, Yeni Türkiye -Yayınları, Ankara 2002.
• ____________,Milli Mücadelede Yeşil Ordu, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi,Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara 1985.
• Yüceer, Saime, Milli Mücadele Döneminde Türk-Sovyet İlişkileri (1919-1923), Yayınlanmış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara 1995.